یکی دیگر از مهمترین شبهاتی که اهل سنت درباره ی حدیث غدیر مطرح کرده اند، این است که چرا واقعه غدیر در اجتماع بزرگ مسلمانان یعنی ایام حج واقع نشد؟

ما جواب این شبهه را در قالب چند نکته بیان می کنیم:

نکته ی اول: اگر در ضمن اعمال حج، این عمل انجام می شد، برجستگی لازم را پیدا نمی کرد و شکوه تاریخی آن محو می گردید. از همین رو مکان مستقل و زمانی جدا از دیگر اعمال انتخاب شد که در عین امکان اجتماع عظیم مسلمانان، این مطلب به عنوان خبری کاملاً تازه و نو، توسط حجاج به بلاد مختلف اسلامی پراکنده شود و برجستگی و شکوه و طراوت آن بهتر حفظ شود و زمینه ی پنهان کردن آن کاهش یابد.

بنابراین، انتخاب غدیر خم با شرایط خاص و منحصر به فرد خود، انتخابی از سر تدبیر و حکمت است، تا به عنوان حادثه ای جدید و فراموش ناشدنی و برای همیشه تاریخ در اذهان مردم ثبت شود.

نکته ی دوم: منطقه غدیر در ۳–۴ کیلومتری جحفه واقع شده که یکی از میقات‌های پنج گانه ‌است. در جحفه راه اهالی مدینه، مصر، عراق و شام از یکدیگر جدا می‌شود؛ بنابراین خیلی از کسانی که در حج حضور داشتند، در غدیر حاضر بودند، به خصوص اهل مدینه؛ چرا که هر کسی از اهل مدینه که توانایی رفتن به حج را داشت، به دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله با ایشان همراه شده بود، حتی زنان حامله !

نکته ی سوم: مکه تا سال هشتم هجری (یعنی تا دو سال قبل از این واقعه) پایگاه دشمنان اسلام بوده است و از ابتدای ظهور اسلام برای نابودی آن تلاش کردند تا اینکه در فتح مکه برای نجات جان خود تظاهر به اسلام آوردن کردند؛ لذا مکه جای امنی برای مطرح کردن مسئله جانشینی و انتقال قدرت که همواره کسانی بدان چشم دوخته و برایش نقشه کشیده بودند، نبود. ((وَاللَّـهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ = خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می‌دارد)) در آیه ی ابلاغ نیز اشاره به همین نکته دارد.

نکته ی چهارم: رسول خدا صلی الله علیه وآله گویا در ابتدا تلاش کرده بودند در مکه امامت امیر المومنین علیه السلام را مطرح کنند، ولی به علت اغتشاشاتی که صورت گرفت، سخنرانی پیامبر صلی الله علیه وآله ناقص ماند!

طرح حدیث ثقلین در مکه:

ابو عیسی ترمذی چنین روایت می کند:

«امام صادق علیه السلام از امام باقر علیه السلام و ایشان از جابر بن عبد الله نقل کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله را در حجه الوداع در روز عرفه دیدم که بر ناقه قصوای خود سوار بود و خطبه می خواند. شنیدم که می فرمود: ای مردم، همانا من چیزی را بین شما بر جای می گذارم که اگر آن را بگیرید، هرگز گمراه نخواهید شد و آن: کتاب خدا و عترتم اهل بیتم است. ترمذی گوید: ...این، حدیثی حسن و غریب است.»^[1]

البانی در تحقیق سنن ترمذی، این روایت را تصحیح کرده است.^[2]

طرح حدیث دوازده خلیفه در مکه:

«شعبی از جابر بن سمره نقل می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله در عرفات برای ما خطبه ای خواندند و مقدمی در حدیثش از جابر نقل کرده است که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه وآله که در منا خطبه می خواندند شنیدم. و این لفظ حدیث ابو ربیع از جابر است که گفته است: از پیامبر صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: این امر همواره عزیز و آشکار است تا اینکه همه ی دوازده نفر حکومت کنند. سپس مردم سر و صدا کردند و به سخن گفتن پرداختند، در نتیجه سخن پیامبر صلی الله علیه وآله را بعد از کلمه «کلّهم» نفهمیدم. از پدرم پرسیدم: رسول خدا صلی الله علیه وآله بعد از این کلمه چه فرمود؟ پدرم گفت: آن حضرت فرمود: همه ی آن دوازده نفر از قریشند.»^[3]

این روایت را احمد نقل کرده و شعیب الارنؤوط تصحیحش کرده است.^[4]

البته اصل سر و صدا کردن، ضجه زدن، بلند شدن و نشستن برای به هم زدن سخنرانی، در روایات زیادی آمده است؛

«عامر از جابر بن سمره نقل می کند که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: همواره این دین عزیز است تا دوازده خلیفه بیاید. جابر می گوید: مردم تکبیر گفتند و ضجه زدند. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله سخنی فرمود که من ندانستم. به پدرم گفتم: رسول خدا صلی الله علیه وآله چه فرمود؟ گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: همه آنها از قریشند.»^[5]

این روایت را البانی در تحقیق سنن ابی داود^[6] و شعیب الارنؤوط در تحقیق مسند احمد^[7] تصحیح کرده اند.

در روایت دیگری آمده است که مردم بلند می‌شدند و می‌نشستند.^[8]

این روایت را نیز شعیب الارنؤوط در تحقیق مسند احمد تصحیح کرده است.^[9]

بنابراین، رسول خدا صلی الله علیه وآله ابتدا در مکه خواستند امامت امیرالمومنین علیه السلام را بیان کنند، و چون اغتشاش ایجاد شد و نتوانستند آنجا بیان کنند، در غدیر خم بیان کردند.

نکته ی پنجم: سرنوشت خلافت در دست مردم مدینه بود و مردم مکه، طائف، یمن و ... نقشی در تعیین جانشین پیامبر صلی الله علیه وآله نداشتند و لذا بیشترین تأکید خدا و رسولش به مردم مدینه است. از این رو خداوند بعد از اینکه مومنان را به تقوا فرا می خواند و به آن ها دستور می دهد تا همراه با صادقین (امامان معصوم) باشند^[10] در آیه ی بعدش خطاب به اهل مدینه می فرماید:

((مَا کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الْأَعْرَابِ أَن یتَخَلَّفُوا عَن رَّسُولِ اللَّـهِ وَلَا یرْغَبُوا بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِ.))^[11]

«شایسته نیست که اهل مدینه و بادیه نشینانی که پیرامون آنانند، از رسول خدا تخلف کنند؛ و آنان را نسزد که به سبب پرداختن به خویش از جان او دریغ ورزند.»

در بحث آیه ی مباهله اثبات کردیم که امیرالمومنین علیه السلام جان رسول خدا صلی الله علیه وآله هستند؛ بنابراین شاید بتوان گفت که در این آیه منظور از جان رسول صلی الله علیه وآله، امیرالمومنین علیه السلام باشد که در این صورت خداوند خطاب به اهل مدینه می فرماید که مبادا از حضرت امیر علیه السلام اعراض کنید و به سراغ کسی دیگر بروید.

در هر حال، این آیه اهمیت مردم مدینه را می رساند و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز بر اساس همین اهمیت، روی مردم مدینه تمرکز کردند.

توصیه ی عبدالرحمن بن عوف به عمر بن خطاب

جالب است بدانید، طبق روایتی که بخاری در صحیحش آورده، عمر بن خطاب می خواست در موسم حج درباره ی موضوع جانشینی خودش صحبت کند؛ اما عبدالرحمن بن عوف او را از این کار بازداشت که دلایلش شنیدنی است:

«ابن عبّاس گوید: من به گروهى از مهاجران که عبدالرحمن بن عوف نیز در میان آن ها بود قرآن مى آموختم. آن زمان در منا و در خانه عبدالرحمان ساکن بودم. عبدالرحمن همراه عمر بن خطاب بود و این ماجرا در سال 23 هجرى و در ایام آخرین حجِ عمر اتفاق افتاد.

 هنگامى که عبدالرحمن به نزد من بازگشت گفت: امروز مردى به نزد امیرالمؤمنین (عمر) آمد و گفت: اى امیرالمؤمنین! آیا مى دانى که فلانى گفته است که اگر عمر بمیرد به یقین با فلانى بیعت مى کنم. به خدا سوگند که بیعت با ابوبکر به صورت ناگهانى انجام شد که فرصت (بیعت با امیر مؤمنان على علیه السلام) را از ما گرفت. پس اگر عمر بمیرد (از فرصت استفاده مى کنیم) و با فلانى (على علیه السلام) بیعت مى نماییم.

 عمر از این سخن خشمناک شد و گفت: ان شاء اللّه همین امشب براى مردم سخنرانى خواهم کرد و آنها را از کسانى که قصد دارند حق حکومتى آن ها را غصب کنند بر حذر خواهم داشت.

 عبدالرحمن مى گوید: به عمر گفتم: اى امیرالمؤمنین! این کار را نکن، در مراسم حج عدّه اى از مردم عوام نیز حضور دارند و آماده غوغا و هیاهو هستند و اگر مردم تحریک بشوند و برخیزند آن ها بر تو غلبه مىکنند. من مى ترسم که تو سخنرانى کنى و حرف هایى بگویى که هوادارانت نیز از گرد تو دور شوند و سخن تو را نپذیرند و در جایى که لازم است به کار نگیرند. کمى صبر کن تا به مدینه برسى، آن جا سرزمین هجرت و سنّت است و با افراد فهمیده، اشراف و بزرگان سر و کار دارى. آن جا هر چه در توان دارى بگو که اهل علم سخنانت را مىپذیرند و در جاى خود به کار مى برند.

 عمر گفت: به خدا سوگند! در نخستین فرصتى که در مدینه به دست آورم سخنرانى خواهم کرد و این سخن را بیان خواهم نمود، ان شاء اللّه...»[12]