[[1]] مصنف ابن أبی شیبة  ج 7   ص 432 ح 37045 حدثنا محمد بن بشر نا عبید الله بن عمر حدثنا زید بن أسلم عن أبیه أسلم أنه حین بویع لأبی بکر بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم کان علی والزبیر یدخلان على فاطمة بنت رسول الله صلى الله علیه وسلم فیشاورونها ویرتجعون فی أمرهم فلما بلغ ذلک عمر بن الخطاب خرج حتى دخل على فاطمة فقال یا بنت رسول الله صلى الله علیه وسلم والله ما من أحد أحب إلینا من أبیک وما من أحد أحب إلینا بعد أبیک منک وأیم الله ما ذاک بمانعی ان اجتمع هؤلاء النفر عندک إن أمرتهم أن یحرق علیهم البیت قال فلما خرج عمر جاؤوها فقالت تعلمون أن عمر قد جاءنی وقد حلف بالله لئن عدتم لیحرقن علیکم البیت وأیم الله لیمضین لما حلف علیه فانصرفوا راشدین فروا رأیکم ولا ترجعوا إلی فانصرفوا عنها فلم یرجعوا إلیها حتى بایعوا لأبی بکر

[[2]] إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء ، ج 4 ص 118 پی دی اف

[[3]] تاریخ بغداد ت بشار ، ج 6 ص 75 ذیل رقم 2569  پی دی اف

[[4]] المذکر والتذکیر والذکر ، ص 41 رقم 19 پی دی اف

[[5]] وهذا هو الثابت الصحیح والذی مع صحة سنده ینسجم مع روح ذلک الجیل و تزکیة الله له ، وقد زاد الروافض فی هذه الروایة واختلفوا إفکا وبهتانا وزوراً ، وقالوا بأن عمر قال : إذا إجتمع عندک هولاء النفر فاحرق علیهم هذا البیت ؛ لأنهم أرادوا شقی عصی المسلمین ...

[[6]] أسمى المطالب فی سیرة أمیر المؤمنین (ع) ، ج 1 ص 202 پی دی اف

[[7]] دراسه النقدیه فی المرویات الوارده فی شخصیه عمر ، ج 1 ص 467 سایت شامله

[[8]] المصنف لابن أبی شیبة (ت: الشثری)، ج 21 ص 143-144 ح 39827 پی دی اف

[[9]] وکان حزب علی کان أقل عند بیعة عمر منه عند بیعة أبی بکر الصدیق نظراً لتفرقهم الأول عن علی بسبب ما رأوه من بوادر الفتنة التی انتهت بمداهمة بیت فاطمة فی أول عهد أبی بکر وإکراه بعض الصحابة الذین کانوا مع علی علی بیعة أبی بکر فکانت لهذه الخصومة والمداهمة (وهی ثابتة بأسانید صحیحة ) ...

[[10]] قراءة فی کتب العقائد ، المذهب الحنبلی نموذجا ، ص 46  پی دی اف کنت أظن المداهمة مکذوبة لا تصح حتی وجدت لها أسانید قویة منها ما أخرجه ابن ابی شیبة فی المصنف بسند صحیح عن أسلم مولی عمر وغیر ذلک . لکن لیس کما یبالغ غلاة الشیعة ولیس کما ینفی غلاة الحنابلة.

[[11]] فضائل الصحابة لابن حنبل  ج 1   ص 364 ح 532

[[12]] الآحاد والمثانی  ج 5   ص 360 ح 2952

[[13]] المذکر والتذکیر  ج 1   ص 91 ح 19

[[14]] المستدرک على الصحیحین  ج 3   ص 168 ح 4736

[[15]] تاریخ بغداد  ج 4   ص 401 رقم 2300

[[16]] الاستیعاب  ج 3   ص 975  حدثنا محمد بن أحمد حدثنا محمد بن أیوب حدثنا أحمد بن عمرو البزار حدثنا أحمد بن یحیى حدثنا محمد بن نسیر حدثنا عبد الله بن عمر عن زید ابن أسلم عن أبیه أن علیا والزبیر کانا حین بویع لأبى بکر یدخلان على فاطمة فیشاورانها ویتراجعان فى أمرهم فبلغ ذلک عمر فدخل علیها عمر فقال یا بنت رسول الله ما کان من الخلق أحد أحب إلینا من أبیک وما أحد أحب إلینا بعده منک ولقد بلغنى أن هؤلاء النفر یدخلون علیک ولئن بلغنى لأفعلن ولأفعلن ثم خرج وجاءوها فقالت لهم إن عمر قد جاءنى وحلف لئن عدتم لیفعلن وایم الله لیفین بها فانظروا فى أمرکم ولا ترجعوا إلى فانصرفوا فلم یرجعوا حتى بایعوا لأبى بکر

[[17]] المصابیح، ص 259 و 260 ح 112 و 113 پی دی اف / أخبرنا محمد بن جعفر الحداد السروی بإسناده عن زید بن أسلم عن أبیه، قال: کنت فیمن حمل‏ الحطب‏ إلى باب علی علیه السلام، فقال عمر: و اللّه لئن لم تخرج یا علی لأحرقن البیت بمن فیه‏

أخبرنا محمد بن جعفر الحداد بإسناده‏ عن زید بن أسلم عن أبیه قال: شهدت عمر بن الخطاب یوم أراد أن یحرق على فاطمة بیتها، و قال: إن أبوا أن یخرجوا فیبایعوا أبا بکر أحرقت علیهم البیوت، فقلت لعمر: إن فی البیت فاطمة، أ فتحرقها؟ قال: سألتقی أنا و فاطمة

[[18]] خیر الدین زرکلی در شرح حال ابن حمزه می نویسد :«امام منصور ... عبد الله بن حمزه بن سلیمان بن حمزه: یکی از پیشوایان زیدیه در یمن بوده و از علما و شاعران آن هاست.»

الأعلام للزرکلی ، ج 4 ص 83  سایت شامله / الإمَام المَنْصُور ... عبد الله بن حمزة بن سلیمان بن حمزة: أحد أئمة الزیدیة فی الیمن. ومن علمائهم وشعرائهم

[[19]] الشافی ، ج 4 ص 544-546 پی دی اف

[[20]] سیر أعلام النبلاء  ج 16   ص 484

[[21]] الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، السید ابن طاووس، ص 239 ح 344 سایت مکتبه اهل البیت

[[22]] نهج الحق وکشف الصدق، العلامة الحلی، ص 271  سایت مکتبة اهل البیت

[[23]] قال زید بن أسلم: کنت ممن حمل الحطب مع عمر إلى باب فاطمة حین امتنع علی وأصحابه عن البیعة أن یبایعوا، فقال عمر لفاطمة: أخرجی من فی البیت وإلا أحرقته ومن فیه ، قال: وفی البیت علی والحسن والحسین وجماعة من أصحاب النبی ، فقالت فاطمة: أفتحرق على ولدی ؟ فقال: إی والله أو لیخرجن ولیبایعن

[[24]] تحفه اثنا عشریه، باب دهم، مطاعن عمر، طعن دوم ، ص 539 پی دی اف

[[25]] خیر الدین زرکلی در شرح حال او می نویسد:

«شبلی نعمانی: محقق و از اعضای اصلاح اسلامی در هند است و برهمانی الاصل است و جد سیزدهمش ( سیوراج سنک ) به اسلام گروید و سراج الدین نامیده شد. شبلی در روستای بندول از توابع اعظم کره به دنیا آمد و در رامبور و لاهور و سهارنپور درس خواند و حج انجام داد و به بسیاری از علما متصل شد. مؤسس دانشگاه علیکره او را برای تدریس علوم عربی در سال 1300 هجری برگزید و کمک کار او در شکوفایی دانشگاه بود و کتب گرانقدری را به زبان خود و بعضی از آن ها را به زبان عربی تالیف کرد و در ایجاد دارالعلوم که متعلق به نشست علما در لکهنو است مشارکت کرد و دارالمصنفین را در شهر خود اعظم کره اندکی قبل از وفاتش ایجاد کرد و صد ها کتاب منتشر کرد و مجله ای داشت که نامش معارف بود و پیوند محکمی با جهان اسلام و نهضت های سیاسی و اجتماعی آن داشت و از کتابهایی که به زبان عربی نوشت انتقاد تاریخ تمدن اسلام زیدان و جزیه است و به زبان عربی و فارسی، همراه با هندی مسلط بود.»

الأعلام للزرکلی ، ج 3 ص 155 سایت شامله / شبلی النعمانی: باحث، من رجال الاصلاح الاسلامی فی الهند. برهمی الاصل، اعتنق الإسلام جده الثالث عشر (سیوراج سنک) وتسمى سراج الدین. ولد شبلی فی قریة (بندول) من أعمال (أعظم کره) وتعلم فی رامبور ولاهور وسهارنبور، وحج فاتصل بکثیرین من رجال العلم. وانتدبه مؤسس جامعة (علیکره) لتدریس العلوم العربیة سنة 1300 هـ فیها، فکان عونا له على النهوض بالجامعة. وصنف کتبا جلیلة بلغته، وبعضها بالعربیة. وشارک فی إنشاء دار العلوم التابعة لندوة العلماء فی لکهنو، وأنشأ (دار المصنفین) فی بلدته (أعظم کره) قبیل وفاته، فأصدرت مئات من الکتب، ولها مجلة اسمها (معارف). وکان وثیق الصلة بالعالم الاسلامی ونهضاته السیاسیة والاجتماعیة. ومما کتبه بالعربیة (انتقاد تاریخ التمدن الاسلامی لزیدان - ط) و (الجزیة - ط) وکان یجید العربیة والفارسیة، مع الهندیة

[[26]] الفاروق ، ص 83 پی دی اف / و قد ذکر الطبری فی تاریخه و ابن ابی شیبه فی المصنف روایة جاء فیها ان عمر رضی الله عنه ذهب الی بیت فاطمه و قال مخاطبا ایاها : یا بنت رسول الله ! انت احب الناس لدی ، و مع ذلک لو استمر الناس فی الاجتماع عندک و التحدث فی امر الخلافه ، لاحرقن هذا البیت بسبب هولاء و بالرغم من انه لا یمکن ان نثق فی هذه الروایه من ناحیه سندها لانه لایمکن ان نعلم شیئاً عن احوال رواتها ، الا انه من ناحیه الدرایه لا یوجد سبب یجعلنا نرفضها و لا حرج فی قبولها ،  لان عمر رضی الله عنه کان معروفاً بین الناس بالشدة و لا یستبعد ان تصدر منه هذه الکلمه او امثالها ، و الحقیقة ان الاعمال التی قام بها عمر رضی الله عنه فی ذلک الوقت الحرج قد یکون فیها بعض التجاوزات ، ولکن لا یجب ان یغیب عنا انه لولا حکمة عمر و شدته او حتی تجاوزاته التی کانت موجهة اصلاً لاخماد الفتن و القضاء علی الاضطرابات ، ولو ان موامرات بنی هاشم استمرت لشتت شمل المسلمین و حدثت هروب اهلیه بینهم کتلک التی حدثت بین علی رضی الله عنه و معاویه

[[27]] أنساب الأشراف  ج 1   ص 252 المدائنی، عن مسلمة بن محارب، عن سلیمان التیمی، وعن ابن عون أن أبا بکر أرسل إلى علی یرید البیعة، فلم یبایع. فجاء عمر، ومعه قبس فتلقته فاطمة على الباب، فقالت فاطمة: یا بن الخطاب، أتراک محرقا علی بابی؟ قال: نعم، وذلک أقوى فیما جاء به أبوک. وجاء علی، فبایع وقال: کنت عزمت أن لا أخرج من منزلی حتى أجمع القرآن

[[28]] اشکالی که به سند این روایت می گیرند این است که از دو نفر تابعی نقل شده است، در حالی که روایت تابعی ثقه در نزد علمای اهل سنت حجت است:

ملا علی قاری حنفی می گوید:

«مرسل التابعی حجة عند الجمهور.» ترجمه: «مرسل تابعی در نزد جمهور علمای اهل سنت حجت است.» مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج 9 ص 434

ابن امیر الحاج متوفای 879 هـ نیز می گوید:

أن الأکثر على قبول المرسل.» ترجمه: «اکثر علمای اهل سنت به قبول حدیث مرسل معتقدند.» التقریر والتحبیر  ج 2   ص 339

ابن حجر عسقلانی می نویسد:

«قاضی ابوبکر در تقریب گفته است: «جمهور علمای اهل سنت به قبول حدیث مرسل و وجوب عمل به آن معتقدند، به شرطی که راوی مرسل ، ثقه و عادل باشد و آن، سخن مالک ، اهل مدینه ، ابو حنیفه و اهل عراق است» و همچنین رازی در کتاب المحصول، این مطلب را از اکثر علما نقل کرده است ... . پس حدیث مرسل نزد مالک حجت است همانطور که ابن عبد البر ، قاضی ابوبکر و دیگران آن را نقل کرده اند و همینطور در نزد احمد بن حنبل .» 

النکت على مقدمة ابن الصلاح  ج 1   ص 491  قال القاضی أبو بکر فی التقریب الجمهور على قبول المرسل ووجوب العمل به إذا کان المرسل ثقة عدلا وهو قول مالک وأهل المدینة وأبی حنیفة وأهل العراق وکذلک نقله الرازی فی المحصول عن الأکثرین ... فإن المرسل حجة عند مالک کما نقله ابن عبد البر والقاضی أبو بکر وغیرهما وکذلک عند أحمد

متقی هندی می نویسد:

«حدیث مرسل مطلقا حجت است: و از مالک ، ابو حنیفه و احمد _ طبق روایتی که نووی ، ابن قیم ، ابن کثیر و دیگران نقل کرده اند_ این سخن نقل شده است. و از ابن جریر طبری نقل شده است که گفت: «تمام تابعین بر قبول حدیث مرسل اجماع کردند».»

کنز العمال  ج 3   ص 141 المرسل حجة مطلقا : وقد نقل عن مالک وأبی حنیفة وأحمد فی روایة حکاها النووی وابن القیم وابن کثیر وغیرهم . وعن ابن جریر قال : أجمع التابعون بأسرهم على قبول المرسل

محیی الدین نووی در کتاب شرح وسیط می گوید :

«هنگامی که سخن تابعی منتشر شود و با آن مخالفت نشود، پس صحیح این است که همانند حدیث صحابی باشد و گفته شده است که به طور قطعی حجت نیست.»

البحر المحیط فی أصول الفقه  ج 3   ص 549  وقال النووی فی شرح الوسیط إذا انتشر قول التابعی ولم یخالف فالصحیح أنه کالصحابی وقیل لیس بحجة قطعا

 به خصوص اگر آن تابعی، عبد الله بن عون باشد که شکش از یقین دیگران در نزد اهل سنت، برتر است:

«وقال شعبة شک ابن عون أحب إلی من یقین غیره ؛ شعبه گفته است: شک ابن عون از یقین دیگران در نزد من محبوب تر است.» سیر أعلام النبلاء  ج 6   ص 365

نکته ی دیگری که شکی در حجیت روایت عبد الله بن عون باقی نمی گذارد، این است که به تصریح ابن حجر عسقلانی، روایت تابعی ای که مدلس نباشد، به منزله ی این است که آن را از صحابه شنیده باشد:

«بل مرسل التابعی إذا ذکر قصة لم یحضرها سمیت مرسلة ولو جاز فی نفس الأمر أن یکون سمعها من الصحابی الذی وقعت له تلک القصة وأما الأمور التی یدرکها فیحمل على أنه سمعها أو حضرها لکن بشرط أن یکون سالما من التدلیس والله أعلم ؛ بلکه مرسل تابعی زمانی است که قصه ای را ذکر بکند که خودش در آن حضور نداشته باشد که در این صورت روایتش مرسل نامیده می شود، هرچند برایش ممکن باشد که آن را از صحابی ای که آن داستان برایش اتفاق افتاده است بشنود و اما اموری که تابعی آن ها را درک می کند، بر شنیدن یا حاضر بودن او در آن ها حمل می شود، البته به شرطی که از تدلیس سالم باشد و خدا داناتر است.»  فتح الباری  ج 8   ص 716

و اتفاقاً در میان تمام راویان اهل سنت، فقط دو نفر هستند که دست به عمل تدلیس نزده اند که یکی از آن ها ابن عون است؛

«وقال معاذ بن معاذ عن شعبة : ما رأیت أحدا من أصحاب الحدیث إلا یدلس إلا عبد الله بن عون ، وعمرو بن مرة ؛ شعبه گفت: از اصحاب حدیث کسی را ندیدم مگر اینکه تدلیس می کرد بجز از عبد الله بن عون و عمرو بن مره .» تهذیب الکمال  ج 22   ص 235 رقم 4448

[[29]] تاریخ الطبری  ج 2   ص 233 حدثنا ابن حمید قال حدثنا جریر عن مغیرة عن زیاد بن کلیب قال أتى عمر بن الخطاب منزل علی وفیه طلحة والزبیر ورجال من المهاجرین فقال والله لأحرقن علیکم أو لتخرجن إلى البیعة فخرج علیه الزبیر مصلتا السیف فعثر فسقط السیف من یده فوثبوا علیه فأخذوه

[[30]] طبق برنامه ی جوامع الکلم ، تمام رجال سند این روایت ثقه هستند بجز محمد بن حمید که توثیقش را در ادامه می اوریم. جریر نیز همان جریر بن عبد الحمید الضبی است که ثقه می باشد.

توثیق محمد بن حمید الرازی

جمال الدین مِزّی در شرح حال او می نویسد:

 «روى عنه : أبو داود ، والترمذی ، وابن ماجة ... وقال عبد الله بن أحمد بن حنبل : سمعت أبی یقول : لا یزال بالری علم مادام محمد بن حمید حیا. قال عبد الله : حیث قدم علینا محمد بن حمید کان أبی بالعکسر . فلما خرج قدم أبی وجعل أصحابه یسألونه عن ابن حمید ، فقال لی : ما لهؤلاء یسألونی عن ابن حمید . قلت : قدم هاهنا فحدثهم بأحادیث لا یعرفونها . قال لی : کتبت عنه ؟ قلت : نعم کتبت عنه جزءا . قال : اعرض علی ، فعرضتها علیه ، فقال : أما حدیثه عن ابن المبارک وجریر فهو صحیح ، وأما حدیثه عن أهل الری فهو أعلم. وقال أبو قریش محمد بن جمعة بن خلف الحافظ : قلت لمحمد بن یحیى الذهلی : ما تقول فی محمد بن حمید ؟ قال : ألا ترانی هو ذا أحدث عنه. قال : وکنت فی مجلس أبی بکر الصاغانی محمد بن إسحاق ، فقال : حدثنا محمد بن حمید. فقلت : تحدث عن ابن حمید ؟ فقال : ومالی لا أحدث عنه وقد حدث عنه أحمد بن حنبل ویحیى بن معین . وقال أبو بکر بن أبی خیثمة : سئل یحیى بن معین عن محمد بن حمید الرازی فقال : ثقة لیس به بأس ، رازی کیس. وقال علی بن الحسین بن الجنید الرازی : سمعت یحیى ابن معین یقول : ابن حمید ثقة ، وهذه الاحادیث التی یحدث بها لیس هو من قبله ، إنما هو من قبل الشیوخ الذین یحدث عنهم. وقال أبو العباس بن سعید : سمعت جعفر بن أبی عثمان الطیالسی یقول : ابن حمید ثقة ، کتب عنه یحیى وروى عنه من یقول فیه هو أکبر منهم. وقال یحیى بن أحمد بن زیاد : ذکر محمد بن حمید عند یحیى بن معین فقال : لیس به بأس.»

 ترجمه: «ابو داود ، ترمذی ، ابن ماجه و... از او روایت نقل کرده اند . عبد الله بن احمد بن حنبل گفت: از پدرم شنیدم که می گفت: مادامی که محمد بن حمید زنده بود ، علم نیز در ری زنده بود . عبد الله می گوید: هنگامی که محمد بن حمید به نزد ما آمد، پدرم در لشکر بود و هنگامی آمد که او رفته بود و دید که اصحابش درباره ی ابن حمید از او سؤال می کنند ، پس به من گفت: این ها چرا درباره ی ابن حمید سؤال می کنند؟ گفتم: او اینجا آمد و برای آنها احادیثی را نقل کرد که نمی شناختند . پدرم به من گفت: آیا از او حدیث نوشتی؟ گفتم: آری ، یک جلد از او حدیث نوشتم. گفت: بر من عرضه کن و من چنین کردم. پس گفت: حدیثش از ابن مبارک و جریر صحیح است ، اما حدیثش از اهل ری را خودش داناتر است.

و حافظ ابوقریش گفت: به محمد بن یحیی الذهلی گفتم: در مورد محمد بن حمید چه می گویی؟ گفت: آیا مرا نمی بینی که دارم از او حدیث نقل می کنم؟! گفت: در مجلس ابوبکر صاغانی محمد بن اسحاق بودم که گفت: حدیث کرد ما را محمد بن حمید . پس من گفتم: آیا از ابن حمید حدیث نقل می کنی؟ وی گفت: چرا از او حدیث نقل نکنم در حالی که احمد بن حنبل و یحیی بن معین از او حدیث نقل کرده اند.

و ابوبکر بن ابی خیثمه گفته است: از یحیی بن معین درباره ی محمد بن حمید رازی سؤال شد ، پس گفت: ثقه است و اشکالی بر وی نیست ، رازی و دانا است. و علی بن حسین بن جنید رازی گفته است: از یحیی بن معین شنیدم که می گفت: ابن حمید ثقه است ، و این احادیث جعلی که نقل کرده است ، از جانب خودش نیست بلکه از جانب شیوخش است که او از آنها نقل کرده است.

و ابو العباس بن سعید گفت: از جعفر بن ابی عثمان طیالسی شنیدم که می گفت: ابن حمید ثقه است و یحیی از او نوشته و از او روایت کرده که می گوید : او از آن ها بزرگ تر بوده است . و یحیی بن احمد بن زیاد گفته است: در نزد یحیی بن معین از محمد بن حمید یاد شد ؛ پس گفت: اشکالی به او نیست.»

 تهذیب الکمال  ج 25   ص 99-102 رقم 5167

طبق نقل ابن حجر ، یحیی بن معین ، ابن حمید را در حد و اندازه های ابن ابی شیبه می دانسته است:

«وقال فضلک الرازی سألت بن معین عن محمد بن حمید الرازی فقال ثقة وسألته عن عثمان بن أبی شیبة فقال ثقة فقلت من أحب إلیک بن حمید أو عثمان فقال ثقتین امینین مأمونین.»  ترجمه: «فضلک رازی گفت: از یحیی بن معین درباره ی محمد بن حمید رازی پرسیدم ، گفت: ثقه است. و از او درباره ی عثمان بن ابی شیبه نیز پرسیدم ، گفت: ثقه است . گفتم: چه کسی در نزد تو دوست داشتنی تر است ؟ ابن حمید یا عثمان ؟ گفت: هر دو ثقه ، امین و مأمون هستند.» تهذیب التهذیب  ج 7   ص 136

ابو عیسی ترمذی چندین حدیث از او نقل کرده و آن را معتبر دانسته است:

«حدثنا محمد بن حمید الرازی حدثنا ... عن أم سلمة قالت کان أحب الثیاب إلى النبی nالقمیص قال أبو عیسى هذا حدیث حسن غریب.» سنن الترمذی  ج 4   ص 237 ح 1762

هیثمی نیز به وثاقت ابن حمید تصریح کرده است:

«وفی إسناد البزار محمد بن حمید الرازی وهو ثقة وفیه خلاف وبقیة رجاله وثقوا.» ترجمه: «و در إسناد بزار ، محمد بن حمید رازی وجود دارد که ثقه است و در موردش اختلاف شده است و بقیه ی رجالش توثیق شده اند.» مجمع الزوائد  ج 9   ص 290

احمد محمد شاکر در تحقیق تفسیر طبری ، او را در چند جا توثیق کرده است:

«فإن ابن حمید - شیخ الطبری - هو: محمد بن حمید الرازی، سبق توثیقه: 2028، 2253 .» تفسیر الطبری جامع البیان ت شاکر ، ج 3 ص 485 ح 2918

[[31]] شرح نهج البلاغة  ج 2   ص 34-35  قال أبو بکر : وحدثنی أبو زید عمر بن شبة ، قال : حدثنا أحمد بن معاویة ، قال : حدثنی النضر بن شمیل ، قال : حدثنا محمد بن عمرو ، عن سلمة بن عبد الرحمن ، قال : لما جلس أبو بکر على المنبر ، کان علی علیه السلام والزبیر وناس من بنی هاشم فی بیت فاطمة ، فجاء عمر إلیهم ، فقال : والذی نفسی بیده لتخرجن إلى البیعة أو لأحرقن البیت علیکم فخرج الزبیر مصلتا سیفه ، فاعتنقه رجل من الأنصار وزیاد بن لبید ، فبدر السیف ، فصاح به أبو بکر وهو على المنبر : اضرب به الحجر ، فدق به .

[[32]] بررسی سند روایت:

عز الدین عبد الحمید بن ابی الحدید : ثقة

وی در اعتقاد معتزلی و در فقه شافعی بوده است و بعضی ها از سر نا آگاهی یا عصبیت او را به تشیع منتسب کرده اند، اما آنچه که مهم است، راستگویی و امانت داری اوست. و از بزرگان اهل سنت نه تنها کسی او را دروغگو نشمرده است، بلکه از مقام وی تجلیل کرده اند:

1. المبارک بن الشعار الموصلی متوفای 654 ( معاصر ابن ابی الحدید )

«عبد المجید بن هبة الله بن محمد بن محمد بن الحسین ابن أبی الحدید المدائنّی .من بیت القضاء ببلده، کاتب فاضل أدیب، ذو فضل غزیر، وأدب وافر، وذکاء باهر، شاعر مجید، سریع الإدراک، جید الفکرة، خدم فی عدّة أعمال آخرها کتابة دیوان الزّمام المعمور. أخبرنی أنه ولد غرّة ذی الحجة بالمدائن سنة ست وثمانین وخمسمائة، وتأدّب على الشیخ أبیس البقاء عبد الله بن الحسین النحوی العکبری، ثم على أبی الخیر مصدّق بن شبیب الواسطی. واشتغل بفقه الإمام الشافعی -رضی الله عنه- وقرأ علم الأصول، وهو شاعر، وکان أبوه یتقلّد قضاء المدائن، لقیت أبا محمد بمدینة السلام مراراً، ولم یقدر أن آخذ عنه شیئاً من شعره» ؛ ترجمه: «عبدالحمید بن هبة الله بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی الحدید مدائنی از خانواده قضات شهر می باشد. نویسنده، فاضل، ادیب و دارای فضیلت بسیار و ادب فراوان و هوش شگفتی آور و گرانقدر و دارای فهم سریع و فکر نیکو می باشد و در بسیاری از کارها در دولت کار کرده است که آخرین آن، نوشتن در دیوان زمّام معمور است. 

به من خبر رسیده که در اول ماه ذی الحجه در مدائن در سال 586 هـ به دنیا آمد و از شیخ ابیس البقا عبدالله بن حسین نحوی عکبری و بعد از آن از ابو الخیر مصدق بن شبیب واسطی ادبیات را فرا گرفت و به فقه امام شافعی -رضی الله عنه- مشغول شد؛ علم اصول را در حالی که شاعر هم بود فرا گرفت و پدرش مسئول قضاوت مدائن بود. ابو محمد را چندین بار در مدینه دیدم، ولی نتوانستم مقداری از شعرش را فرا بگیرم.»  قلائد الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان ، ج 3 ص 170 بر مبنای سایت شامله

در سنی بودن ابن الشعار همین بس که ابن خلکان متوفای 681 هـ از او به عنوان «صاحبنا» یاد کرده است:

«وذکر صاحبنا الکمال ابن الشعار فی عقود الجمان ... .»  وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان  ج 6   ص 65

2. شمس الدین ذهبی متوفای 748 هـ

« الموفق قاسم بن هبة الله بن محمد بن محمد بن أبی الحدید المدائنی ثم البغدادی الأصولی الأدیب صاحب الإنشاء ویدعى أحمد . أجاز له عبد الله بن أبی المجد . أخذ عنه الدمیاطی شعرا . مات فی وسط سنة ست وخمسین فرثاه أخوه عز الدین عبد الحمید ثم مات بعده بقلیل فى العام وکانا من کبار الفضلاء وأرباب الکلام والنظم والنثر والبلاغة والموفق أحسنهما عقیدة فإن العز معتزلی أجارنا الله.» ترجمه: «موفق قاسم بن هبۀ الله بن محمد بن محمد بن ابی الحدید مدائنی بغدادی: اصولی، ادیب، صاحب تالیف و احمد خوانده می شد. عبدالله بن ابی المجد به او اجازه روایت داده و دمیاطی شعری را از او فرا گرفته است.

او در سال 56 (یعنی سال 656 هـ) فوت کرد و برادرش عز الدین عبدالحمید برای او مرثیه ای سروده است. سپس او نیز در همان سال، اندکی بعد از برادرش فوت می کند و این دو، از بزرگان فضلا و صاحبان سخن، شعر، نثر و بلاغت می باشند و موفق از عز الدین از لحاظ عقیده بهتر بود؛ زیرا عز الدین معتزلی بود. خداوند ما را از آن دور کند.»  سیر أعلام النبلاء  ج 23   ص 274-275

اینکه ذهبی می گوید: عقیده ی برادر ابن ابی الحدید از او بهتر بود، منظورش این است که برادرش بر خلاف عز الدین که معتزلی بود، اشعری بود ؛

«موفق الدین ابن أبی الحدید أحمد بن هبة الله بن محمد بن محمد بن حسین ابن أبی الحدید أبو المعالی موفق الدین ویدعى القاسم أیضا ولد سنة تسعین وخمسمائة بالمدائن وکان أدیبا فقیها فاضلا شاعرا مشارکا فی أکثر العلوم توفی سنة ست وخمسین وستمائة وأخوه عز الدین الآتی ذکره فی أسماء عبد الحمید کان معتزلیا ورأیت الشیخ شمس الدین قال فی حق هذا إنه أشعری والله أعلم.»  الوافی بالوفیات  ج 8   ص 146

بنابر تصریح ذهبی، ابن ابی المجد، استاد ابن ابی الحدید بوده و به او اجازه ی روایت داده است و دمیاطی نیز از او شعر فرا گرفته است؛ لذا با شناختن این دو نفر، می توان ابن ابی الحدید را بهتر شناخت.

ابن ابی المجد که بود؟

شمس الدین ذهبی در شرح حال او می نویسد:

«ابن أبی المجد الشیخ المعمر الثقة ... راوی مسند الإمام أحمد ... حدث عنه الضیاء ... وعدد کثیر من مشیخة الدمیاطی ... مات أبو محمد بالموصل فی ثانی عشر المحرم سنة ثمان وتسعین وخمس مئة رحمه الله.» ترجمه: «ابن ابی المجد: شیخ،طویل العمر و ثقه بود ... او راوی مسند احمد است... ضیاء مقدسی و تعداد زیادی از شیوخ دمیاطی از وی حدیث نقل کرده اند ... ابومحمد (ابن ابی المجد) در موصل در روز دوازدهم محرم سال 598 هـ وفات یافت. خدا رحمتش کند.»  سیر أعلام النبلاء  ج 21   ص 361

شرف الدین الدمیاطی که بود؟

تاج الدین سُبکی در کتابی که درباره ی بزرگان شافعی نوشته است، درباره ی او می نویسد:

«عبد المؤمن بن خلف بن أبی الحسن بن شرف ابن الخضر بن موسى التونی الحافظ شرف الدین الدمیاطی ... کان الحافظ زمانه وأستاذ الأستاذین فی معرفة الأنساب وإمام أهل الحدیث المجمع على جلالته ... .» ترجمه: «حافظ شرف الدین دمیاطی: حافظ زمانش و استاد اساتید در شناخت انساب و امام اهل حدیث بود که بر جلالتش اجماع کرده اند.» طبقات الشافعیة الکبرى  ج 10   ص 102-103 رقم 1380

خیر الدین زرکلی نیز در شرح حال او می نویسد:

«الدمْیَاطی ( 613 – 705  هـ = 1217 - 1306 م) عبد المؤمن بن خلف الدمیاطیّ، أبو محمد، شرف الدین: حافظ للحدیث، من أکابر الشافعیة.» الأعلام للزرکلی، ج 4 ص 169 سایت شامله

3. صلاح الدین الصفدی متوفای 764 هـ

 «عز الدین ابن أبی الحدید عبد الحمید بن هبة الله بن محمد بن محمد ابن أبی الحدید عز الدین أبو حامد المدائنی المعتزلی الفقیه الشاعر أخو موفق الدین ولد سنة ست وثمانین وخمس مائة وتوفی سنة خمس وخمسین وست مائة وهو معدود فی أعیان الشعراء وله دیوان مشهور روى عنه الدمیاطی ... وأنشدنی من لفظه العلامة أثیر الدین أبو حیان قال أنشدنا شیخنا الحافظ شرف الدین أبو محمد عبد المؤمن بن خلف ابن أبی الحسن الدمیاطی قال أنشدنا الشیخ العالم الصاحب عز الدین أبو حامد عبد الحمید بن هبة الله ابن أبی الحدید المعتزلی ببغداذ السریع.»  ترجمه: «عز الدین ابن ابی الحدید ... معتزلی، فقیه و شاعر بود ... علامه اثیر الدین ابوحیان شعری را برای ما نقل کرد و گفت: آن را شیخ ما حافظ شرف الدین دمیاطی برای ما نقل کرد و گفت: آن را شیخ، عالم و صاحب، عز الدین ابن ابی الحدید معتزلی در بغداد فورا برای ما سرود.»   الوافی بالوفیات  ج 18   ص 46-47

4. ابن الوزیر الیمانی متوفای 840 هـ

وی از ابن ابی الحدید به عنوان شیخ و علامه ی معتزلی یاد کرده است:

«ثم إنی وجدتُ فی " شرح النهج " للشیخ العلامة عبدِ الحمید بن أبی الحدید کلاماً فی جماعة من السَّلَف لا یلیقُ بمنصبه المنیف فی العلم.» ترجمه: «سپس من در کتاب شرح نهج البلاغه تألیف شیخ و علامه عبد الحمید بن ابی الحدید سخنی درباره ی گروهی از سلف (ابوهریره) یافتم که در شأن جایگاه بلند او در علم نبود.»  العواصم والقواصم فی الذب عن سنة أبی القاسم ، ج 2 ص 43 سایت شامله

او در جای دیگر از کتابش تصریح کرده است که ابن ابی الحدید، ابوبکر و عمر را بزرگ می داشت و قائل به تقدیم آن دو در امامت بر امیرالمومنین علی علیه السلام بود ؛

«فإن ابن أبی الحدید کان وزیراً لابن العلقمی الرافضی، وابن أبی الحدید معتزلی معظمٌ للشَّیخین، قائلٌ بتقدیمهما فی الإمامة على أمیر المؤمنین.» ترجمه: «ابن ابی الحدید، وزیر ابن العلقمی رافضی بود و ابن ابی الحدید معتزلی، شیخین (ابوبکر و عمر) را بزرگ می داشت و قائل به تقدیم آن دو در امامت بر امیرالمومنین (ع) بود.»  العواصم والقواصم فی الذب عن سنة أبی القاسم ، ج 8 ص 244 سایت شامله

5. خیر الدین الزرکلی متوفای 1396 هـ

«عبد الحمید بن هبة الله بن محمد بن الحسین بن أبی الحدید، أبو حامد، عز الدین: عالم بالادب، من أعیان المعتزلة، له شعر جید واطلاع واسع على التاریخ. ولد فی المدائن، وانتقل إلى بغداد، وخدم فی الدواوین السلطانیة، وبرع فی الانشاء، وکان حظیا عند الوزیر ابن العلقمی. له (شرح نهج البلاغة - ط) و ... .»

 ترجمه: «عبدالحمید بن هبة الله بن محمد بن حسین بن ابی الحدید ابو حامد عزالدین: ادیب و از سرشناسان معتزله است؛ شعری زیبا و اطلاع زیادی از تاریخ دارد؛ در دیوان پادشاهان خدمت می کرد؛ در تالیف متخصص بود و نزد وزیر ابن علقمی شأن و منزلت داشت و از آثارش شرح نهج البلاغه است.» الأعلام للزرکلی ، ج 3 ص 289

أبو بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهری متوفای 323 هـ : ثقة

ابو احمد عسکری متوفای 382 هـ که از شاگردان جوهری بوده، می گوید:

«وقرأت على أبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهری ، وکان ضابطا صحیح العلم.» ترجمه: «بر ابوبکر احمد بن عبد العزیز جوهری حدیث خواندم و او شخصی ضابط (از الفاظ تعدیل) و صحیح العلم بود.» شرح ما یقع فیه التصحیف والتحریف ، ج 2 ص 457 پی دی اف

ذهبی از عسکری به «الإمام المحدث الأدیب العلامة» تعبیر می کند. سیر أعلام النبلاء  ج 16   ص 413

ابو الفرج اصفهانی متوفای 356 هـ که او نیز از شاگردان جوهری است، سند روایتی را که جوهری در آن قرار دارد، صحیح می داند ؛

«أخبرنی أحمد بن عبد العزیز الجوهری - وهذا الخبر أصح ما روى فی ذلک إسنادا - قال أخبرنا أبو زید عمر بن شبة عن معن ابن عیسى.»  الدیارات للأصبهانی  ج 1   ص 11

خطیب بغدادی در جرح و تعدیل روات، به رأی ابوبکر جوهری اعتماد کرده است:

«حدثنا أحمد بن عبد العزیز الجوهری بالبصرة قال کان محمد بن عمران الضبی على اختیار القضاة للمعتز فاجتمع إلیه القضاة والفقهاء الخصاف ونظراؤه من الفقهاء وکان الضبی قبل ذلک معلما فنعس ثم رفع رأسه فقال تهجوا قال أبو بکر بن عبد العزیز الجوهری وکان شیخا طوالا یحفظ حدیثا عن رسول الله صلى الله علیه وسلم ثقة وکان یحفظ الاخبار والملح.»  تاریخ بغداد  ج 3   ص 133 رقم 1154

ابن ابی الحدید نیز گفته است:

«وجمیع ما نورده فی هذا الفصل من کتاب أبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهری فی السقیفة وفدک وما وقع من الأختلاف و الأضطراب عقب وفاة النبی صلى الله علیه وسلم ، وأبو بکر الجوهری هذا عالم محدث کثیر الأدب ، ثقة ورع ، اثنى علیه المحدثون ورووا عنه مصنفاته.»  ترجمه: «و جمیع آنچه که در این فصل یاد کردیم، از کتاب ابوبکر احمد بن عبد العزیز جوهری در السقیفه وفدک بود و نیز آنچه که از اختلاف و اضطراب به دنبال وفات پیامبر صلی الله علیه وآله اتفاق افتاد و این ابوبکر جوهری، عالم، محدث، کثیر الادب، مورد اعتماد و با ورع بود. محدثان وی را ستوده اند و از او مصنفاتش را روایت کرده اند.»  شرح نهج البلاغة  ج 16   ص 123

نکته ی دیگر اینکه: طبق مبانی رجالی اهل سنت اگر از یک راوی مجهول الحال ، چند راوی دیگر ( علی الخصوص ثقه ) روایت کنند، او از جهالت در می آید و برخی او را ثقه می دانند و برخی دیگر نیز سبب حسن ظن بر آن راوی می دانند، برخی او را مستور می دانند و گروهی نیز روایت مستورین را مقبول می دانند و ذهبی نیز صراحت دارد که راویان مستور در صحیحین زیاد اند و روایات ایشان مقبول است؛

بدر الدین بن بهادر (متوفای 794 هـ) می نویسد:

«والثانی اختلفت فیهم أهل الحدیث والفقهاء فذهب أکثر أهل الحدیث إلى قبول روایاتهم والاحتجاج بها منهم البزار والدارقطنی فنص البزار فی کتاب الأشربة له وفی فوائده وفی غیر موضع على أن من روى عنه ثقتان فقد ارتفعت جهالته وثبتت عدالته ونحو ذلک الدارقطنی فی الدیات من سننه لما تکلم على حدیث خشف بن مالک عن ابن مسعود فی الدیة.» ترجمه: «گروه دوم: بین فقها و اهل حدیث در قبول روایات این گروه اختلاف است و نظر اکثر اهل حدیث بر قبول روایات این گروه از مجاهیل می باشد همانند بزار و دارقطنی .

بزار در کتاب الاشربه و دیگر مواضع گفته است که اگر 2 نفر ثقه از کسی روایت کنند، جهالت او مرتفع شده و عدالت او ثابت می شود و مانند همین سخن را دارقطنی در کتاب الدیات از سنن خویش در مورد حدیث خشف بن مالک از بن مسعود بیان می کند.» النکت على مقدمة ابن الصلاح  ج 3   ص 376

یحیی بن شرف نووی (متوفای 676 هـ) می نویسد:

«والأصح : قبول روایة المستور .» ترجمه: «صحیح ترین قول این است که روایت راوی مستور قبول می شود.» المجموع  ج 6   ص 279

شمس الدین ذهبی نیز می نویسد:

«ففی الصحیحین من هذا النمط خلق کثیر مستورون ما ضعفهم أحد ولا هم بمجاهیل .» ترجمه: «در صحیحین، راویان زیادی از این نوع وجود دارند که مستور هستند؛ کسی ایشان را تضعیف نکرده است و مجهول نیز نیستند.» میزان الاعتدال فی نقد الرجال  ج 2   ص 317 رقم 2112

از آنجایی که چند شخص ثقه یا صدوق در نزد اهل سنت؛ مثل ابو القاسم طبرانی، ابو الفرج اصفهانی، ابو احمد حسن بن عبدالله عسکری و ابو عبید الله بن عمران مرزبانی از آقای جوهری روایت کرده اند (رجوع شود به مقدمه ی کتاب سقیفه وفدک)، لذا از این طریق نیز عدالت او ثابت می شود.

عمر بن شبة : ثقة / طبق برنامه ی جوامع الکلم

أحمد بن معاویة الباهلی :

ابن حبان نام او را در زمره ی ثقات آورده است.

الثقات  ج 8   ص 41 رقم 12157«أحمد بن معاویة بن بکر الباهلى ... .»

خطیب بغدادی نیز او را شخصی بدون اشکال دانسته است.

.» تاریخ بغداد  ج 5   ص 162 رقم 2608«أحمد بن معاویة بن بکیر بن معاویة أبو بکر الباهلی ... وکان صاحب أخبار وراویة للآداب ولم یکن به بأس

النضر بن شمیل : ثقة / طبق برنامه ی جوامع الکلم

محمد بن عمرو اللیثی : صدوق له اوهام یا محمد بن عمرو الدیلی : ثقة

أبو سلمة بن عبد الرحمن بن عوف : ثقة امام مکثر