اثبات نزول آیه ی هدایت در حق امام علی علیه السلام
بررسی جامع آیه ی هدایت (رعد: 7) و اثبات نزولش در حق حضرت علی علیه السلام از کتب اهل سنت.
#کتاب امتداد رسالت
))إِنّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلّ قَوْمٍ هادٍ .(([1]
«ای پیامبر ! تو فقط انذار دهنده هستی و برای هر قومی هدایت کننده ای است.»
بررسی آیه بدون توجه به روایات شأن نزول
فخر رازى در تفسیر این آیه، سه قول نقل مى کند:
«نخست: اینکه منذر و هادى هر دو به یک معنى هستند؛ بنابراین مفهوم آیه چنین است: «تو فقط انذار دهنده و هدایت کننده ی هر قوم هستى».
دوم: اینکه پیامبر(ص) انذار کند و خدا هدایت نماید.
سوم: انذار کننده پیامبر اسلام (ص) و هدایت کننده حضرت على (ع) باشد؛ زیرا ابن عباس مى گوید: پیامبر (ص) دست مبارکش را بر سینه خود گذارد و فرمود: «اَنَا الْمُنْذِرُ»، سپس اشاره به شانه على (ع) کرد و فرمود: «اَنْتَ الْهادِىُ یا عَلى! بِکَ یَهْتَدى الْمُهتَدُونَ مِنْ بَعْدى!»: «تو هدایت کننده اى یا على! و به وسیله تو بعد از من هدایت شوندگان هدایت مى شوند».»[2]
این تفسیرهاى سه گانه را بعضى دیگر از مفسران نیز نقل کرده اند و آنها اصرار دارند که تفسیر آیه، یکى از دو تفسیر اول است؛ زیرا تفسیر سوم مناسب با طرز فکر آمیخته با تعصب آنها نیست.
این در حالى است که تفسیر اول به یقین با ظاهر آیه سازگار نیست؛ زیرا اگر بنا بود هر دو وصف براى پیامبر اسلام (ص) باشد باید بفرماید:«اِنَما اَنْتَ مُنْذِرُ وَ هاد لِکُلِ قَوْم»، و به تعبیر دیگر نباید «لکلّ قوم» که جار و مجرور است مقدم بر «هاد» شود، و اگر مقدم شود، باید هر دو وصف مقدم گردد و گفته شود «اِنَما اَنْتَ لِکُلِّ قَوْم مُنْذِرٌ وَ هاد».
کوتاه سخن اینکه هیچ وجهى براى مقدم شدن «لکل قوم» بر یکى از دو وصف و تأخیر از دیگرى به نظر نمى رسد ؛ یا باید بر هر دو مقدم شود و یا از هر دو به تأخیر بیفتد. (دقت کنید).
تفسیر دوم نیز بسیار نامأنوس و نامناسب است؛ زیرا ظاهر این جمله آن است که در هر عصر و زمانى هدایتگر خاصى است، در حالى که خداوند ، یگانه و یکتا است. بنابراین حقیقت یگانگى خدا با تعددى که از جمله «لِکُلِّ قَوْم هاد» استفاده مى شود، سازگار نیست.
بنابراین تنها تفسیرى که براى آیه صحیح به نظر مى رسد، این است که پیامبر (ص) انذار کننده است و براى هر قوم، در هر عصر و زمانى هدایتگرى است.
آیا این هدایتگر اشاره به علماء و دانشمندان هر قوم و هر زمانى است؟
پاسخ این سؤال نیز منفى است؛ زیرا در هر عصر و زمان علماء و دانشمندان متعددى وجود دارند نه یک هدایتگر. همان گونه که پیامبر اسلام یک نفر بود، هدایتگر مسلمین نیز در هر عصر و زمان یکى است.
به تعبیر دیگر ، پیامبر (ص) بنیان گذار دین است از طریق انذار، و امام ادامه دهنده راه او است از طریق هدایت.
اینها نکاتى است که از خود آیه استفاده مى شود و اگر به سراغ روایاتى که در این زمینه نقل شده برویم، مسئله روشن تر مى شود.[3]
طبق روایات معتبر، هادی مردی از بنی هاشم است
اهل سنت با سند معتبر نقل کرده اند که وقتی آیه ی ))إِنّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلّ قَوْمٍ هادٍ)) [4]؛ ((ای پیامبر ! تو فقط انذار دهنده هستی و برای هر قومی هدایت کننده ای است)) نازل شد، رسول خدا (ص) فرمودند: «من منذر هستم و هادی مردی از بنی هاشم است.»[5]
این روایت را احمد بن حنبل در مسندش نقل کرده و محققش احمد شاکر سندش را تصحیح کرده است (تصویر 1 - تصویر 2 - تصویر 3 )[6]. نور الدین هیثمی نیز رجال روایت احمد را ثقه دانسته است[7]. همچنین ضیاء مقدسی در صحیحش آورده و محققش دکتر عبد الملک دهیش سندش را حسن دانسته است (تصویر 1 - تصویر 2 - تصویر 3 ).[8]محمد ناصرالدین ألبانی نیز سند این روایت را صحیح دانسته است (تصویر 1 - تصویر 2 ).[9]
بنابراین قول کسانی که می گویند : هادی، الله یا قرآن است، باطل می باشد. این از یک سو .
از طرف دیگر، بعضی از راویانی که حدیث «رجل من بنی هاشم» را نقل کرده اند، اضافه کرده اند که منظور، حضرت علی (ع) است.
جلال الدین سیوطی می نویسد:
«عبد الله بن احمد بن حنبل در زوائد مسند احمد ، ابن ابی حاتم در تفسیرش ، طبرانی در المعجم الأوسط ، حاکم در مستدرکش با تصحیح ، ابن مردویه و ابن عساکر همگی از علی بن ابی طالب (ع) در تفسیر آیه ی 7 رعد نقل کرده اند که فرمود: رسول خدا (ص) منذر و من هادی هستم. و در لفظ هادی: مردی از بنی هاشم نیز نقل شده است که مراد از آن ، خودش است.»[10]
ابن ابی حاتم نیز در تفسیرش آورده است:
«عبد خیر از علی (ع) در تفسیر آیه ی هدایت نقل کرده است که فرمود: هادی مردی از بنی هاشم است . ابن الجنید گفته است: هادی همان علی بن ابی طالب (ع) است.»[11]
ابن حجر عسقلانی نیز می نویسد:
«مطلب عجیب آن چیزی است که طبری با اسناد حسن از طریق سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است که گفت: هنگامی که این آیه نازل شد ، رسول خدا (ص) دستش را بر سینه اش گذاشت و فرمود: من منذر هستم و به سوی علی (ع) اشاره کرد و فرمود: تو هادی هستی ؛ به وسیله ی تو هدایت شدگان بعد از من هدایت می شوند. پس اگر این مطلب ثابت شود ، مراد از قوم در این آیه خاص تر از آن چیزی است که قبلا گفته شد ؛ یعنی بنی هاشم مثلا . و ابن ابی حاتم ، عبد الله بن احمد در زیادات مسند و ابن مردویه از طریق سدی از عبد خیر از علی (ع) روایت کرده اند که فرمود: هادی مردی از بنی هاشم است. بعضی از راویان این روایت گفته اند: مراد از آن ، خود علی (ع) است.» (تصویر 1 - تصویر 2 )[12]
روایات نزول آیه در حق امیرالمومنین علیه السلام
به صراحت در روایات معتبر اهل سنت با چندین سند و به نقل از چندین صحابه، مصداق هادی در این آیه، حضرت علی (ع) معرفی شده است:
اول: امام علی علیه السلام
سند اول: روایت ابن عساکر با سند حسن طبق حکم برنامه ی جوامع الکلم[13]
«عن عبد خیر عن علی فی قول الله عز وجل )) إنما أنت منذر ولکل قوم هاد (( قال رسول الله (ص) المنذر والهادی علی»
سند دوم: روایت حاکم با تصحیح سند (تصویر 1 - تصویر 2 )[14]
«عن المنهال بن عمرو عن عباد بن عبد الله الأسدی عن علی إنما أنت منذر ولکل قوم هاد قال علی رسول الله (ص) المنذر وأنا الهادی »
ذهبی که چنین روایتی در فضیلت و امامت امیرالمومنین (ع) را برنتابیده، آن را جعلی دانسته و حسین الاشقر را به وضع آن متهم کرده است!
در حالی که او به اعتراف ابن حجر عسقلانی (که تمام اقوال علمای جرح و تعدیل در مورد اشقر را دیده) راستگو است. (تصویر 1 - تصویر 2 )[15]
دوم: ابن عباس
سند اول: روایت طبری با سند حسن طبق حکم ابن حجر عسقلانی (تصویر 1 - تصویر 2 )[16]
«از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت شده است که گفت: هنگامی که این آیه نازل شد، رسول خدا (ص) دستش را بر سینه اش گذاشت و فرمود: من منذر هستم و برای هر قومی هدایت گری هست و با دستش به سوی شانه ی علی (ع) اشاره کرد و فرمود: تو هادی هستی ای علی؛ به وسیله ی تو هدایت شدگان بعد از من هدایت می شوند.»[17]
سند دوم: روایت ضیاء مقدسی در صحیحش (تصویر 1 - تصویر 2 ) [18]
سند سوم:
«... عن أبی صالح عن ابن عباس [فی قوله تعالى]: )) ولکل قوم هاد (([قال: هو] علی (ع).»
این روایت را حاکم حسکانی نقل کرده است.[19]
سوم: ابو برزه
سند اول:
«... عن أبی داود، عن أبی برزة قال: سمعت رسول الله (ص) یقول: )) إنما أنت منذر (( ثم یرد یده إلى صدره ثم یقول: )) ولکل قوم هاد (( ویشیر إلى علی بیده.»[20]
سند دوم:
«... عن نفیع بن الحارث قال حدثنی أبو برزة الأسلمی قال: سمعت رسول الله (ص) یقول: )) إنما أنت منذر (( ووضع یده على صدر نفسه ثم وضعها على ید علی وقال [ظ]: )) ولکل قوم هاد ((»[21]
سند سوم:
«حکیم بن جبیر از أبو برزه اسلمی روایت کرده است که می گوید : رسول خدا (ص) در حالی که نزدش علی بن ابی طالب (ع) بود درخواست ظرف آب کرد و بعد از این که وضو گرفت ، دست علی (ع) را گرفت و آن را به سینه اش چسباند و فرمود : )) تو بیم دهنده هستی (( سپس به سینه علی (ع) برگرداند و فرمود : ))و برای هر قومی هدایت کننده ای است (( سپس فرمود : تو روشنایی بشر و انتهای هدایت و امیر مفسرین ( این چنین آمده ) هستی و شهادت می دهم که تو این چنین هستی.»[22]
چهارم: ابو هریره
«... عن قتادة، عن سعید بن المسیب عن أبی هریرة [فی قوله تعالى]: )) إنما أنت منذر (( یعنی رسول الله (ص) [وفی قوله]: )) ولکل قوم هاد (( قال: سألت عنها رسول الله (ص) فقال: إن هادی هذه الأمة علی بن أبی طالب.»[23]
پنجم: یعلی بن مره
« ... عن عمر بن عبد الله بن یعلى بن مرة عن أبیه عن جده قال: قرأ رسول الله (ص): ))إنما أنت منذر، ولکل قوم هاد (( فقال: أنا المنذر، وعلی الهاد [ی]. لفظا واحدا.» [24]
ششم: عبد الله بن مسعود
خطیب خوارزمی که ذهبی از او به عنوان علامه یاد کرده[25]، چنین روایت کرده است[26]:
«عن سلیمان ابن مهران، عن محمّد بن کثیر، حدّثنی أبو خثیمة، عن عبد اللّه قال: قال رسول اللّه n: بی انذرتم، ثم بعلی بن أبی طالب اهتدیتم، و قرأ:))إِنَّمٰا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلِّ قَوْمٍ هٰادٍ(( الرعد/7»
هفتم: جابر بن عبدالله
شیخ عبید الله امرتسری، از علمای بزرگ اهل سنت[27]، می نویسد:
«عن جابر قال: لما نزلت: ))إنما أنت منذر ولکل قوم هاد(( ووضع رسول الله (ص) یده على صدره فقال: أنا المنذر، وأومى بیده إلى منکب علی فقال: أنت الهادی وبک یهتدی المهتدون - أخرجه ابن جریر وابن مردویه وأبو نعیم فی (المعرفة) والدیلمی وابن عساکر وابن النجار والسیوطی فی (الدر المنثور).»[28]
حال جا دارد از کسانی که امیرالمومنین علیه السلام را رها کردند و به دیگران روی آوردند، پرسید:
)) أَفَمَن یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یهِدِّی إِلاَّ أَن یهْدَى فَمَا لَکمْ کیفَ تَحْکمُونَ .((
«آیا کسی که به حق هدایت می‌کند، به پیروی کردن از او سزاوارتر است یا کسی که خود از هدایت بی‌بهره است مگر آن که (توسط دیگری) هدایت شود؛ پس چگونه داوری می‌کنید ؟ »[29]
[[1]] رعد: 7
[[2]] التفسیر الکبیر ج 19 ص 12 واعلم أن أهل الظاهر من المفسرین ذکروا ههنا أقوالا : الأول : المنذر والهادی شیء واحد والتقدیر : إنما أنت منذر ولکل قوم منذر على حدة ومعجزة کل واحد منهم غیر معجزة الآخر . الثانی : المنذر محمد nوالهادی هو الله تعالى روی ذلک عن ابن عباس رضی الله عنهما وسعید بن جبیر ، ومجاهد ، والضحاک . والثالث : المنذر النبی . والهادی علی . قال ابن عباس رضی الله عنهما : وضع رسول الله nیده على صدره فقال : ( أنا المنذر ) ثم أومأ إلى منکب علی رضی الله عنه وقال : ( أنت الهادی یا علی بک یهتدی المهتدون من بعدی) .
[[3]] پیام قرآن جلد 9 ، آیه انذار و هدایت ، آیت الله ناصر مکارم شیرازی
[[4]] رعد:7
[[5]] عن علی فی قوله ( إنما أنت منذر ولکل قوم هاد ) قال رسول الله nالمنذر والهاد رجل من بنى هاشم
[[6]] مسند احمد بتحقیق شاکر ، ج 2 ص 48-49 ح 1041 پی دی اف ؛ قال احمد شاکر: إسناده صحیح
[[7]] مجمع الزوائد ج 7 ص 41 قال الهیثمی: ورجال المسند ثقات
[[8]] الأحادیث المختارة ج 2 ص 287 ح 669 قال عبد الملک دهیش: إسناده حسن
[[9]] سلسلة الاحادیث الضعیفة ، ج 10 ص 537 قال الألبانی: وهذا إسناد صحیح، رجاله ثقات
[[10]] الدر المنثور ج 4 ص 608 وأخرج عبد الله بن أحمد فی زوائد المسند وابن أبی حاتم والطبرانی فی الأوسط والحاکم وصححه وابن مردویه وابن عساکر عن علی بن أبی طالب رضی الله عنه فی قوله ( إنما أنت منذر ولکل قوم هاد ) قال رسول الله nالمنذر وأنا الهادی . وفی لفظ الهادی : رجل من بنی هاشم یعنی نفسه
[[11]] تفسیر ابن أبی حاتم ج 7 ص 2225 ح 12152 حدثنا علی بن الحسین ، ثنا عثمان بن أبی شیبة ، ثنا المطلب بن زیاد عن السدی عن عبد خیر عن علی لکل قوم هاد قال : الهاد رجل من بنی هاشم. قال ابن الجنید : هو علی بن أبی طالب رضی الله عنه . وروى عن عبد الله بن عباس فی احدى الروایات وعن أبی جعفر محمد بن علی نحو ذلک
[[12]] فتح الباری ج 8 ص 376 والمستغرب ما أخرجه الطبری بإسناد حسن من طریق سعید بن جبیر عن بن عباس قال لما نزلت هذه الآیة وضع رسول الله n یده على صدره وقال أنا المنذر وأومأ إلى على وقال أنت الهادی بک یهتدی المهتدون بعدی فإن ثبت هذا فالمراد بالقوم أخص من الذی قبله أی بنی هاشم مثلا وأخرج بن أبی حاتم وعبد الله بن أحمد فی زیادات المسند وبن مردویه من طریق السدی عن عبد خیر عن علی قال الهادی رجل من بنی هاشم قال بعض رواته هو علی
[[13]] تاریخ مدینة دمشق ج 42 ص 359 (ح 44562) حکم برنامه ی جوامع الکلم: إسناد حسن
[[14]] المستدرک على الصحیحین ج 3 ص 140 ح 4646 قال الحاکم: هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه
[[15]] تقریب التهذیب ج 1 ص 166 رقم 1318 الحسین بن الحسن الأشقر الفزاری الکوفی صدوق یهم ویغلو فی التشیع من العاشرة
[[16]]فتح الباری ج 8 ص 376 قال ابن حجر العسقلانی: أخرجه الطبری بإسناد حسن
[[17]]تفسیر الطبری ج 13 ص 108 ... عن سعید بن جبیر عن بن عباس قال لما نزلت إنما أنت منذر ولکل قوم هاد وضع n یده على صدره فقال أنا المنذر ولکل قوم هاد وأومأ بیده إلى منکب علی فقال أنت الهادی یا علی بک یهتدی المهتدون بعدی
[[18]] الأحادیث المختارة ج 10 ص 159 (تمام روایات این کتاب، معتبر هستند) ... عن سعید بن جبیر عن ابن عباس فی قوله ( إنما أنت منذر ولکل قوم هاد ) قال رسول الله nالمنذر والهاد علی بن أبی طالب
[[19]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی ، ج 1 ص 297 ح 404 پی دی اف
[[20]] شواهد التنزیل ، ج 1 ص 297 ح 405
[[21]] شواهد التنزیل ، ج 1 ص 298 ح 407
[[22]] شواهد التنزیل، ج 1 ص 301-302 ح 414 ... عن حکیم بن جبیر عن أبی برزة الأسلمی قال: دعا رسول الله nبالطهور وعنده علی بن أبی طالب، فأخذ رسول الله n بید علی - بعد ما تطهر - فألزقها بصدره، فقال: (* إنما أنت منذر *) ثم ردها إلى صدر علی ثم قال: (* ولکل قوم هاد *) ثم قال: إنک منارة الأنام وغایة الهدى وأمیر القراء [کذا]، أشهد على ذلک أنک کذلک
[[23]] شواهد التنزیل، ج 1 ص 297 ح 406
[[24]] شواهد التنزیل، ج 1 ص 298-299 ح 409
[[25]] تاریخ الإسلام ج 39 ص 327 أبو المؤید المکی ، العلامة ، خطیب خوارزم کان أدیبا ، فصیحا ، مفوها ، خطب بخوارزم دهرا ، وأنشأ الخطب ، وأقرأ الناس ، وتخرج به جماعة وهو الذی یقال له : خطیب خوارزم / ترجمه: ابو المؤید مکی ، علامه و خطیب خوارزم، ادیب، خوش بیان و سخنور بود. روزگار درازی در خوارزم سخنرانی کرد و خطبه ها انشا نمود. بر مردم می خواند و گروهی از او علم آموخته اند. او همان کسی است که به وی خطیب خوارزم گفته می شود.
[[26]] مقتل الحسین خوارزمی، ج 1 ص 212 سایت مکتبة اهل البیت
[[27]] الأعلام للزرکلی ، ج 2 ص 101 سایت شامله؛ خیر الدین زرکلی در شرح حال او می نویسد :الأمر تُسُرّی (1280 ؟ - 1367 هـ = 1863 - 1948 م) ثناء الله الامر تسری: مفسر مناظر، من العلماء. من أهل (أمر تسر) فی الهند. کان تاجر کتب، وأسس مطبعة، وأنشأ جریدة (أهل الحدیث) أسبوعیة. واشتهر بمناظرة الطوائف والفرق. وترأس مؤتمرا عقده أهل الحدیث. ثم کان رئیس وفدهم فی المؤتمر الاسلامی الاول بمکة (1344 هـ وصنف عدة کتب بالهندیة، وکتابین بالعربیة، هما (تفسیر القرآن بکلام الرحمن - ط) وکتاب فی (البلاغة واعجاز القرآن) طبعت قطعة صغیرة منه، ولم یتمه / ترجمه: ثناء الله امر تسرّی : مفسر و مناظره کننده از علمای اهل امر تسر در هند است . تاجر کتاب بود و چاپخانه ای تأسیس کرد و هفته نامه ی اهل الحدیث را به وجود آورد. به وسیله ی مناظره با طائفه ها و فرقه ها شهرت یافت . و رئیس کنفرانسی بود که اهل حدیث برگزار می کردند . سپس رئیس هیئت اهل حدیث در اولین کنفرانس اسلامی در مکه در سال 1344 هـ شد و تعدادی کتاب به زبان هندی نگاشت و دو کتاب نیز به زبان عربی نوشت که آن دو : تفسیر القرآن بکلام الرحمن و کتابی در البلاغة واعجاز القرآن هستند که بخش کوچکی از آن چاپ شد ولی به اتمام نرسید.
[[28]] أرجح المطالب فی عد مناقب اسد الله الغالب، ص 68 پی دی اف
[[29]] یونس: ۳۵
