این حدیث با پنج طریق معتبر از زید بن ارقم، 2 طریق معتبر از جابر بن عبد الله و یک طریق معتبر از حضرت علی علیه السلام، ابو سعید خدری و زید بن ثابت و با اسانید ضعیف از تعدادی دیگر از صحابه نقل شده است؛ لذا شکی در صحت آن نیست، اگر متواتر ندانیم.^[1]

این حدیث شریف، از دو جهت بر عصمت اهل بیت و امیر مومنان علیه السلام دلالت دارد:

 نخست: امر رسول خدا صلی الله علیه وآله به پیروی مطلق از قرآن و اهل بیت

از تعابیر مختلفى که در حدیث ثقلین به کار رفته است، استفاده مى شود که إتّباع و پیروى از قرآن و عترت، سبب رهایى از ضلالت و گمراهى است. این عبارات مختلف که در روایات گوناگون آمده ، عبارتند از: «إن اتبعتموها»؛ اگر از آن دو پیروى کنید، «إن تمسّکتم بهما»؛ اگر به آن دو تمسک جویید، «إن أخذتم بهما»؛ اگر آن دو را بگیرید.

این واژه های مختلف که از ریشه هاى «تبع»، «مسک» و «أخذ» گرفته شده اند ، به خوبى بازگو کننده حقیقت عصمتند.

معنای تبعیت :

فخر رازی در دلالت واژه ی تبعیت در آیات ((وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ = و همانا این راه راست من است ، پس از آن تبعیت کنید))^[2] و ((وَهَذَا کتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَک فَاتَّبِعُوهُ = و این کتاب مبارکی است که نازلش کردیم ، پس از آن تبعیت کنید))^[3] گفته است :

«و نیز [رسول خدا صلی الله علیه وآله] واجب است که در جمیع افعالش معصوم باشد؛ زیرا خدای متعال امر به متابعتش داده است در آیه ی ((فاتبعوه)).»^[4]

معنای تمسک :

شرف الدین الطیبی (متوفای 743 هـ) در شرح حدیث ثقلین می گوید :

«معناى تمسک کردن، پناه بردن به قرآن و عمل به محتواى آن است و عمل به آن، یعنى پیروى اوامر و ترک نواهى، و گرایش به عترت نیز، یعنى محبت به آن ها و اطاعت از آن ها در هدایت و راه و روش آنان.»^[5]

ابن حجر هیثمی مکی می گوید :

«هر شئ ارزشمند و مهم را ثقیل می‌نامند و قرآن و عترت نیز این‌ چنین‌ هستند ؛ زیرا هر دوی آنها معدن علوم لدنی و اسرار و حکمتهای بلند مرتبه و احکام شرعی هستند و از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به اقتدا و تمسک به آنها و آموختن از آنها ترغیب کرده است.»^[6]

معنای اخذ :

یکى از واژه هاى به کار برده شده در حدیث ثقلین، واژه «أخذتم» است. این واژه نیز به همان معناى تمسک استعمال شده است؛

تفتازانی می گوید:

«و تمسک جستن به قرآن ، جز این معنا ندارد که آنچه که از علم و هدایت در آن است، گرفته شود و در عترت نیز چنین است.»^[7]

ملا على قارى نیز در بیان معناى «أخذتم» مى نویسد :

« (إن أخذتم به) یعنی از جهت علم و عمل به آن تمسک جویید.»^[8]

و در جای دیگر می گوید:

« (و به آن متمسک شوید ) یعنی از جهت اعتقادی و عملی به آن تمسک جویید.»^[9]

مبارکفوری نیز واژه ی اخذ را با واژه های اقتدا ، تبعیت و تمسک مترادف دانسته و گفته است :

«من در میان شما کسی را می گذارم که اگر از آن اخذ کنید ؛ یعنی به آن اقتدا و از آن تبعیت کنید . و در بعضی از نسخه ها آمده است : در میان شما چیزی گذاشتم که اگر از آن اخذ کنید ؛ یعنی به آن از جهت علمی و عملی تمسک جویید.»^[10]

و ما از کلام فخر رازی بیان کردیم که تبعیت، عصمت را اثبات می کند؛ بنابراین واژه های تمسک و اخذ نیز عصمت را اثبات می کنند.

مطابقت عمل با کتاب و عترت به معناى این است که تمامى بایدها و نبایدها، حرکات و سکنات لزوماً باید مطابق با فرامین و دستور هاى کتاب و اهل بیت باشد و چون بر اساس این حدیث ، پیروى از اهل بیت علیه السلام به صورت مطلق و بدون قید و شرط واجب است، از این رو آنان به طور قطع معصومند، چرا که اگر عصمت نباشد، امر به تبعیت از آن ها به طور مطلق اغراء به جهل و گمراه ساختن بندگان است و به گمراهى انداختن مردم توسط پیامبر، محال و خرد ستیز است؛ در نتیجه عصمت ثقلین ثابت مى شود.

دوم: نفی گمراهی در صورت پیروی از قرآن و اهل بیت

در این حدیث شریف ، فراز مهم «لن تضلوا ابدا» آمده و معنایش این است که گمراهی به هیچ وجه در اهل بیت علیه السلام راه ندارد و با پیروى، تمسک کردن و پناهنده شدن به اهل بیت و عمل به دستورات آن ها، هیچ گاه گمراهى پدید نمى آید ، همانطور که قرآن چنین است و این صریحا عصمت و اعلمیت آن ها را می رساند ؛ زیرا اگر بر فرض حتی یکبار فتوای اشتباه (حتی از روی اجتهاد) از اهل بیت علیه السلام صادر شود ، کلام نبوی نقض خواهد شد و همچنین است اگر فعل اشتباهی از آن ها سر بزند. بدین روى رسول خدا صلی الله علیه وآله با نفى این احتمال، عصمت اهل بیت علیه السلام را بیان و ثابت کرده است.

 سوم: إخبار رسول خدا صلی الله علیه وآله به عدم جدائى اهل بیت از قرآن

در این حدیث، واژه ی «ثقلین» و جمله ی «انهما لن یتفرقا» وجود دارد که اهل بیت را در کنار قرآن قرار داده است ؛ یعنی همانطور که قرآن از سوی خداوند حکیم نازل شده و هیچ باطلى در آن راه ندارد^[11] و هیچ شکی در سخنانش نیست^[12] ، کلام اهل بیت علیه السلام نیز مستند به وحى الهى و عارى از هر باطلى است و در کلام آن ها نیز تردید راه ندارد.

در نتیجه سخن و گفتار اهل بیت علیه السلام به سان قرآن از هر باطل و خطایى معصوم است و این نهایت علم آن ها را نیز می رساند.^[13]