اولا: هنگامی که آیه ی ((فَآتِ ذَا الْقُرْبَىٰ حَقَّهُ)) ^[1]«= پس حق خویشاوند را ادا کن» نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به حضرت فاطمه علیها السلام بخشیدند.

سند اول:

«عطیه عوفی از ابو‌سعید (خدری) نقل کرده است که گفت: هنگامی که این آیه: ((پس حق خویشاوند را ادا کن)) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله فاطمه علیها السلام را خواست و فدک را به ایشان عطا کرد.»^[2]

این روایت را ابو یعلی موصلی (متوفای 307 هـ) نقل کرده و طبق برنامه ی جوامع الکلم، تمام رجال سندش «صدوق حسن الحدیث» هستند بجز عطیه عوفی که او نیز توثیق دارد.

توثیق عطیه عوفی

بیش از بیست نفر از علمای اهل سنت، او را توثیق کرده اند:

1. یحیی بن سعید القطان متوفای 198 هـ

یحیی بن قطان گفته است: «أبو الوداک أحب إلی من عطیة؛ یعنی ابو وداک در نزد من دوست داشتنی تر از عطیه است.»^[3]

این سخن او در واقع، مقارنه بین دو ثقه است؛ زیرا ابو الوداک (جبر بن نوف الهمدانی) بالاجماع ثقه است و واژه ی أحب، صفت تفضیلی حب است؛ یعنی ابو الوداک در نزد من دوست داشتنی تر (ثقه تر) از عطیه است که معنای دیگر این جمله این می شود که عطیه را دوست دارم (ثقه می دانم).

2. محمد بن سعد الزهری متوفای 230 هـ

«عطیه ان شاء الله ثقه است و احادیث صالحی دارد و عده ای هم هستند که به احادیثش احتجاج نمیکنند.»^[4]

 3. یحیی بن مَعین متوفای 233 هـ

به یحیی بن معین گفته شد: روایت عطیه چگونه است؟ گفت:‌ «صالح و خوب است.»^[5]

در جای دیگر از او به عنوان « لیس به بأس؛ یعنی اشکالی بر او نیست» یاد کرده است.^[6]

4. ابو الحسن عجلی متوفای 261 هـ

«عطیه عوفی اهل کوفه و از تابعین ثقه است، ولی در حدیث قوی نیست.»^[7]

5. ابو عیسی ترمذی متوفای 279 هـ

ترمذی ، احادیث عطیه را حسن دانسته است.^[8]

6. ابوبکر البزار متوفای 292 هـ

«ابوبکر بزار گفته است: او در زمره ی شیعیان شمرده می شود که بزرگان مردم از او روایت کرده اند.»^[9]

7. ابن جریر طبری متوفای 310 هـ

«از جمله آنها عطیه بن سعد بن جناده عوفی است... وی روایات فراوانی نقل کرده و ان شاء الله ثقه است.»^[10]

ترمذی گوید:

«عطیه از ابن عمر از پیامبر صلی الله علیه وآله حدیث نقل کرده است. از محمد (طبری) درباره ی این حدیث پرسیدم. پس گفت: اینچنین می گوید شریک از عطیه از ابن عمر. و حدیث عطیه از ابو سعید نزد من صحیح تر است.»^[11]

8. محمد بن اسحاق بن خزیمه متوفای 311 هـ

ابن خزیمه در صحیحش از عطیه حدیث نقل کرده است.^[12]

9. ابو علی الطوسی متوفای 312 هـ

«عطیه از ابو سعید خدری از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کرده است ... و گفته می شود که حدیث ابی سعید حسن و صحیح است.»^[13]

10. ابن ابی حاتم الرازی متوفای 327 هـ

او که در مقدمه ی تفسیرش التزام داده است تنها روایات معتبر را نقل بکند، چندین روایت از عطیه از ابوسعید خدری نقل کرده است.^[14]

11. ابن شاهین متوفای 385 هـ

ابن شاهین در جرح و تعدیل عطیه به سخن یحیی بن معین که گفته است اشکالی به وی نیست، اعتماد کرده و لذا نامش را در کتاب ثقاتش آورده است.^[15]

12. حاکم نیشابوری متوفای 405 هـ

حاکم نیشابوری چندین حدیث از عطیه عوفی در صحیحش نقل کرده است.^[16]

اما هیچ کدام را تصحیح نکرده است؛ چون طبق شروط شیخین نبوده است، همانطور که خودش گفته است:

«روایات عطیه عوفی از ابو سعید مطابق شروط این کتاب نیست.»^[17]

13. محمد بن طاهر المقدسی متوفای 507 هـ

او چندین حدیث از عطیه از ابو سعید خدری را تضعیف کرده، اما در همه ی آن ها اشکال سند روایات را به غیر عطیه نسبت داده است.^[18]

لذا می توان به طور قطع نتیجه گرفت که عطیه از نظر او ثقه بوده است؛ البته او کلامی دارد که مؤید نظر ماست. وی می گوید:

«حدیث: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه از امتش حواری داشت ... . این روایت را گروهی از عطیه از ابو سعید خدری نقل کرده اند که صحیح ترین آنهاست.»^[19]

14. حسین بن مسعود بغوی متوفای 516 هـ

او احادیث عطیه را حسن دانسته است.^[20]

15. ابن القطان الفاسی متوفای 628 هـ

او نیز عطیه را حسن الحدیث دانسته و گفته است:

«و آن را فقط عطیه عوفی روایت کرده است که تضعیف شده است و یحیی بن معین درباره ی او گفته است: صالح . پس حدیثش حسن است.»^[21]

16. عبد الکریم المنذری متوفای 656 هـ

منذری نیز روایت عطیه را حسن دانسته است.^[22]

17. زین الدین عراقی متوفای 806 هـ

او نیز روایت عطیه را حسن دانسته است.^{[23] و [24]}

18. ابن حجر عسقلانی متوفای 852 هـ

«عطیه عوفی راستگو بود و بسیار خطا میکرد و شیعه ی مدلس بود از طبقه ی سوم که در سال 111 هـ وفات یافت و بخاری در غیر صحیحش ، ابو داود ، ترمذی و ابن ماجه از او روایت نقل کرده اند.»^[25]

سیوطی نیز نوشته است:«حافظ ابن حجر گفته است: ضعف عطیه تنها از جهت تشیعش و تدلیسش میباشد و او فی نفسه راستگو است.»^[26]

البته حافظ ابن حجر عسقلانی روایات او را تحسین هم کرده است.¹

19. ملا علی قاری حنفی متوفای 1014 هـ

«سندش از عطیه بن سعد عوفی را ذکر کرد و او از بزرگان و سروران تابعین است.»^[27]

20. محمد بن حسن المصری

او در تحقیقش بر کتاب مسانید فراس، تألیف ابو نعیم اصفهانی، روایات عطیه از ابو سعید را تصحیح کرده است.^[28]

21. بدر بن عبد الله البدر

او نیز در تحقیقش بر کتاب ابوبکر القطیعی متوفای 368 هـ ، روایات عطیه از ابو سعید را تصحیح کرده است.^[29]

22. دکتر عطیه الزهرانی

او نیز سند روایت عطیه را حسن دانسته است.^[30]

23. دکتر نجم عبد الرحمن خلف

دکتر نجم عبد الرحمن خلف از اساتید مدینه منوره در تحقیقش بر کتاب ابن ابی الدنیا (متوفای 281 هـ) ، روایت عطیه از ابو سعید را قوی و حسن دانسته است.^[31]

24. دکتر شیخ محمود سعید ممدوح

او به طور مفصل به توثیق عطیه پرداخته و رساله ای به نام  «القول المستوفی فی توثیق عطیة العَوفی» در این باره نوشته است.

پاسخ به جرح های علمای اهل سنت بر عطیه^[32]

قوی ترین و بلکه تنها دلیل علمی تضعیف عطیه، تدلیسش است و ماجرایش هم این است که عده ای  از محمد بن السائب الکلبی نقل کرده اند که گفت: عطیه عوفی کنیه ی مرا ابو سعید گذاشت و در احادیثش میگوید: از ابو سعید نقل می کنم و مردم گمان می کنند که ابو سعید خدری را می گوید !

سیوطی می نویسد:

«عطیه را تضعیف کرده اند و او از ابو سعید خدری روایت شنید؛ سپس [بعد از وفاتش] در محضر کلبی شاگردی کرد و کنیه اش را ابو سعید گذاشت؛ پس گمان شد که خدری است.»^[33]

اما حقیقت مطلب را در چند نکته بیان می کنیم:

نکته ی اول: این ماجرا فقط از خود کلبی نقل شده و او متهم به کذب است.

حافظ ابن رجب حنبلی متوفای 795 هـ این نکته را متذکر شده است:

«اما کلبی به روایاتش اعتماد نمی شود و اگر این داستان درباره ی عطیه درست باشد؛ پس اقتضا میکند که تنها در مورد آنچه که از ابو سعید در تفسیر نقل میکند توقف شود، اما احادیث مرفوعی را که از ابو سعید روایت می کند (احادیث نبوی)، در آنها تنها ابو سعید خدری منظورش است و در بعضی از روایات به نسبتش تصریح می کند.»^[34]

نکته ی دوم: عطیه عوفى در سال 111 هجرى رحلت کرده است، در حالى که تاریخ وفات محمّد بن سائب کلبى سال 146 هجرى است. این موضوع ، نقل عطیه عوفى از محمّد بن سائب کلبى را با تردید مواجه مى سازد؛ هر چند تقدم عطیه عوفى بر کلبى به تنهایى براى رفع اتهام تدلیس از عطیه کافى نیست، امّا براى محققان تردید ایجاد مى کند.

نکته ی سوم: اگر بپذیریم که عطیه عوفى روایات کلبى را با کنیه ابو سعید نقل مى کرده است، مسلماً باید گفت که این کار از سر تقیه صورت گرفته است؛ زیرا پس از نوشته شدن کتاب انساب کلبى، وى طرد شد و در اختناق شدید آن روزگار، جوّ سنگینى علیه او به وجود آمد؛ از همین رو عالمان از یک سو به روایات وى اعتماد داشتند و از او حدیث نقل مى کردند و به وثاقت و حقانیت مطالبش معتقد بودند، و از سویى دیگر به خاطر متهم بودن به تشیع، جرأت ذکر نام او را نداشتند. بنابراین چاره اى نبود جز این که احادیث او را مخفیانه و به شیوه هایى مختلف نقل کنند.

علمای اهل سنت گفته اند:

«محمد بن سائب کلبی صاحب تفسیر و پیشوا در تفسیر و از اصحاب عبد الله بن سبأ بود (؟) و سفیان ثورى و محمّد بن اسحاق از محمّد بن سائب کلبى روایت مى کردند و از او با کنیه اش نام برده و مى گفتند: «حدّثنا ابو النضر» تا شناخته نشود.»^[35]

مسلماً سفیان ثورى و محمّد بن اسحاق نزد اهل تسنن از عالمان بزرگ به شمار مى آیند و کسى آن ها را به دلیل اختفاء نام کلبى، به تدلیس متهم نمى کند. همین طور اگر عطیه نیز چنین کارى کرده باشد، نمى توان او را به تدلیس متهم ساخت.

نکته ی چهارم: همانطور که قبلا گفتیم، علمای اهل سنت احادیث تفسیری کلبی را بر خلاف دیگر احادیثش، معتبر می دانند.

«ابو احمد بن عدی گفته است: کلبی غیر از این احادیثی که ذکر کردم، احادیث معتبری به خصوص از ابی صالح دارد که در تفسیر، معروف است و طولانی ترین تفسیر، متعلق به او است و بعد از آن، تفسیر مقاتل بن سلیمان است مگر اینکه کلبی بر مقاتل برتری می یابد به دلیل آنچه که در مورد انحرافی بودن مذهب مقاتل گفته شده است. سفیان بن عیینه، حماد بن سلمه، هشیم و غیر آن ها از افراد مورد اعتماد، از کلبی حدیث نقل کرده و در تفسیر به روایات او راضی شده اند.»^[36]

لذا بر فرض که ادعای کلبی صحیح باشد [و سند انتساب این سخن به او نیز صحیح باشد]، چون این روایت مربوط به تفسیر است، باز هم معتبر خواهد بود.

سند دوم:

حاکم حسکانی با سندش از حضرت علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

«هنگامی که آیه ی  (( پس حق خویشاوند را ادا کن)) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله، فاطمه (علیها السلام) را خواست و فدک را به ایشان عطا کرد.»^[37]

سند سوم:

«ابن مردویه از ابن عباس روایت نموده که گفت: وقتی که آیه ((وآت ذا القربى حقه)) نازل شد، پیامبر صلی الله علیه وآله فدک را برای فاطمه علیها السلام جدا کرد.»^[38]

متأسفانه کتاب ابن مردویه به دست ما نرسیده و سند روایتش را در دست نداریم، اما سیوطی که کتاب را در اختیار داشته، درباره ی سندش سخنی نگفته است. با این قرینه که او بارها در مورد سند روایات مهم اعتقادی به خصوص روایات ابن مردویه اظهار نظر کرده است، می توان گفت که احتمال دارد سند ابن مردویه معتبر بوده باشد. 

ثانیا: حضرت زهرا علیها السلام، در ابتدا فدک را به عنوان هدیه ی رسول خدا صلی الله علیه وآله مطالبه نمودند و امیر مومنان علیه السلام، ام ایمن کنیز پیامبر صلی الله علیه وآله و رباح غلام پیامبر صلی الله علیه وآله نیز به آن شهادت دادند.

سند اول:

احمد بن یحیی بلاذری روایت کرده است که:

«مالک بن جعونه از پدرش نقل کرده که وی گفته است: فاطمه علیها السلام به ابوبکر گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را برای من قرار داد،  پس آن را به من برگردان و علی بن ابی طالب علیه السلام برای حضرت زهرا علیها السلام شهادت داد. ابوبکر شاهد دیگری خواست، ام ایمن شهادت داد. ابوبکر گفت: ای دختر رسول خدا ! می‌دانی که قبول نمی‌شود مگر شهادت دو مرد یا یک مرد و دو زن. حضرت زهرا علیها السلام با شنیدن این سخن، از نزد او برگشت.»^[39]

سند دوم:

بلاذری با سند دیگر، روایت کرده است که:

«جعفر بن محمد علیه السلام گفته است: فاطمه علیها السلام به ابو بکر گفت: فدک را به من باز گردان ؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را به من بخشیده است. ابوبکر از ایشان شاهد خواست. فاطمه علیها السلام ، ام ایمن و رباح غلام پیامبر صلی الله علیه وآله را آوردند و آنها به اعطای فدک شهادت دادند. آنگاه ابوبکر گفت: شهادت قبول نمی‌شود جز این که شاهد، یک مرد و دو زن باشد.»^[40]

سند سوم:

محب الدین طبری می نویسد:

«از عبدالله بن ابوبکر بن عمرو بن حزم از پدرش نقل شده است که گفت: فاطمه علیها السلام نزد ابوبکر آمد و فرمود: فدک را به من بده ؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را به من بخشیده است. ابو بکر گفت: ای دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله! راست گفتی ، اما من دیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را میان فقرا، مساکین و در راه مانده ها تقسیم کرد بعد از این که سهم شما را می‌داد.»^[41]

سند چهارم:

احمد بن یحیی بلاذری با سندی دیگر چنین روایت کرده است:

«موسی بن عقبه می‌گوید: حضرت فاطمه (علیها السلام) هنگام بیعت بر ابو بکر وارد شد و به او فرمود: ام ایمن و رباح برای من شهادت می‌دهند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به من بخشیده است.

 ابوبکر گفت: به خدا سوگند ، خداوند جز پدرت محبوب تر در نزد من کسی را نیافریده است، دوست داشتم که روز رحلت او قیامت بر پا می‌شد. اگر عایشه محتاج و فقیر شود، نزد من محبوب تر از این است که تو فقیر شوی. آیا شما عقیده دارید که من به مردمان سیاه و سرخ پوست عطا می‌کنم، اما در حق شما ظلم می‌کنم؟ در حالی که شما دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله هستی. این مال، برای مسلمین است ؛ پدرت از آن به سواران در راه خدا انفاق می‌کرد. (یعنی رسول خدا از این مال برای مردان جنگی در حال جنگ انفاق می‌کرد) من نیز همان کاری را انجام می‌دهم که پدرت انجام می داد.

فاطمه علیها السلام فرمود: به خدا سوگند، هرگز با تو سخن نمی‌گویم.  ابو بکر گفت: به خدا سوگند، با تو قهر نمی‌کنم.

فاطمه علیها السلام فرمود: به خدا سوگند، تو را نفرین می‌کنم. ابو بکر گفت: من برای تو دعا می کنم.»^[42]

سند پنجم:

«فاطمه علیها السلام به ابو بکر گفت: ام ایمن برای من شهادت می‌دهد که رسول خدا صلی الله علیه وآله فدک را به من بخشیده است. ابو بکر گفت: ای دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله! به خدا سوگند، به نظر من خداوند هیچ مخلوقی را محبوب تر از رسول خدا نیافریده است، دوست داشتم که روز وفات پدرت آسمان به زمین فرود می‌آمد. به خدا سوگند، اگر عایشه فقیر شود، نزد من محبوبتر از این است که شما فقیر باشید. به خدا سوگند، آیا شما عقیده دارید که من به مردمان سرخ و سفید پوست، حقش را عطا می‌کنم؛ اما در حق شما ظلم می‌کنم؟ در حالی که شما دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله هستید. این اموال (فدک) از آن رسول خدا صلی الله علیه وآله نبود، بلکه جزئی از اموال مسلمین است که مردم برای او می آوردند و رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را در راه خدا انفاق می‌کرد. هنگامی که وفات یافت، من متولی ‌آن شدم همانگونه که ایشان متولی آن بود.

فاطمه علیها السلام فرمود: به خدا سوگند، هرگز با تو سخن نمی‌گویم. ابو بکر گفت: هرگز با شما قهر نمی‌شوم. فاطمه علیها السلام فرمود: به خدا سوگند، تو را نفرین می‌کنم. ابو بکر گفت: به خدا سوگند، برای تو دعا می کنم. هنگامی ‌که زمان وفاتش فرار رسید، وصیت نمود که ابو بکر بر او نماز نخواند؛ پس شبانه دفن شد و عباس بن عبد المطلب بر او نماز خواند. میان وفات رسول خدا صلی الله علیه وآله و وفات فاطمه علیها السلام 72 شب فاصله بود.»^[43]