بعد از اینکه امام حسن مجتبی علیه السلام  به خلافت رسیدند، معاویه آن حضرت را به رسمیت نشناخت و لشکری برای جنگ با ایشان فرستاد. امام حسن علیه السلام  نیز لشکری تدارک دیدند، اما معاویه حیله کرد و کوفیان کارشکنی کردند و لشکر امام حسن علیه السلام  متفرق شد و از طرف دیگر ،معاویه تهدید کرده بود که اگر صلح نکنی و خلافت را به من ندهی، حرمتی برای جان و مال و ناموس طرف مقابلم قائل نمی شوم و همه را می کشم و ناموستان را حلال می کنم.

امام حسن علیه السلام  پیشنهاد صلح یا جنگ را با مردم کوفه در میان گذاشت و آنها همگی صلح را پذیرفتند؛ از این رو امام علیه السلام  چون دیدند اگر با آن لشکر کم و بی وفا به جنگ بروند، شکستشان حتمی است؛ لذا به ناچار پیشنهاد صلح معاویه را با شروطی پذیرفتند. 

معاویه بعد از پذیرش آنها و رسیدن به خلافت، خطبه خواند و صراحتا اعلام کرد که به این شروط وفا نمیکنم و آن ها را زیر پاهایم قرار می دهم. بعد از آن نیز عملا تک تک شروط را زیر پا گذاشت و در نهایت با دسیسه اش امام حسن علیه السلام  را با سم به شهادت رساند و برای پسرش یزید بیعت گرفت و یزید راه پدرش را ادامه داد؛ امام حسین علیه السلام  و یارانشان را به طرز فجیعی به شهادت رساند و خانواده شان را به اسارت گرفت؛ خانه ی کعبه را به آتش کشید و نوامیس اهل مدینه را 3 روز بر لشکرش حلال کرد و ...

و بدین وسیله چهره ی واقعی معاویه برای مردم، آشکار شد.   

هدف معاویه از جنگیدن با امام علی و امام حسن علیه السلام

معاویه بعد از رسیدن به خلافت، در یکی از خطبه هایش بالای منبر به مردم گفت: من به خاطر دین با شما نجنگیدم، بلکه به این خاطر با شما جنگیدم که به فرمانروایی برسم که رسیدم.

سند اول:

ابن ابی شیبه از سعید بن سوید روایت کرده است که گفت:

« معاویه در ظهر روز جمعه در نخیله (در نزدیکی کوفه) برای ما نماز خواند و سپس خطبه راند و گفت: من با شما نجنگیدم تا نماز بخوانید یا روزه بگیرید یا حج گزارید یا زکات دهید و می دانم که شما این کارها را انجام می دهید؛ ولی من تنها به این خاطر با شما جنگیدم که فرمانروای شما باشم و خداوند آن را به من عطا کرد، در حالی که شما بدتان می آید.»[[1]]  

ألبانی بعد از نقل این روایت، می نویسد:

«ابن ابی حاتم از این، چنین استفاده کرده است که کلبی (سعید بن سوید کلبی) غیر از این سعید بن سوید که از معاویه روایت کرده است، می باشد. حافظ (ابن حجر عسقلانی) با او مخالفت کرده و در کتاب لسان المیزان در ترجمه ی او، به کلبی بودن او یقین کرده است و ابن حبان نیز به آن اشاره کرده است؛ زیرا او در تابعین، کسی غیر از او را [در کتاب الثقات] ذکر نکرده است (یعنی تنها یک سعید بن سوید ذکر کرده)؛ پس اگر آن درست باشد، سند این روایت، نیکو است ان شاء الله .»[[2]]

سند دوم: روایت ابن عساکر در تاریخش با سندش از عبدالملک بن عمیر [[3]]

سند سوم: روایت ابو الحسن مدائنی بنابر نقل ابن ابی الحدید

«ابو الحسن مدائنی روایت کرده است که گفت: بعد از وارد شدن معاویه به کوفه و صلح حسن علیه السلام  با او، قومی از خوارج علیه او قیام کردند. پس معاویه به سوی حسن علیه السلام فرستاد تا از ایشان بخواهد که قیام کند و با خوارج بجنگد. پس حسن علیه السلام  فرمود: سبحان الله! جنگیدن با تو را که برایم حلال بود، به خاطر صلاح و آرامش امت ترک کردم. آیا می پنداری که همراه تو می جنگم؟! پس معاویه برای اهل کوفه خطبه خواند و گفت: ای اهل کوفه، آیا فکر می کنید که با شما برای نماز، زکات و حج جنگیدم؟ در حالی که میدانستم خودتان نماز می خوانید، زکات می دهید و حج می گزارید. من با شما جنگیدم تا بر شما فرمانروایی کنم و بر گردن هایتان سوار شوم و خداوند آن را به من داد، در حالی که شما بدتان می آید. بدانید که هر مال یا خونی که در این فتنه غارت گشت و ریخته شد، هدر است و هر شرطی که کرده ام (شروط صلح نامه)، اکنون آن را زیر پا می گذارم.»[[4]] 

این همه حرص معاویه به ریاست، در حالی است که طبق روایت مسلم در صحیحش، رسول خدا علیه السلام تصریح کرده اند که ریاست را به کسی که نسبت به آن حریص باشد، نمی دهم![[5]]

پیشنهاد صلح از طرف معاویه

ابن حجر عسقلانی تصریح می کند که این معاویه بود که پیشنهاد صلح را مطرح کرد:

«محفوظ (روایت مقبول) این است که ابتدا معاویه درخواست صلح را مطرح کرد.»[[6]]

قبول پیشنهاد صلح معاویه توسط یاران امام حسن علیه السلام

ابن اثیر جزری در تاریخش می نویسد:

«و گفته شده که تنها بدین علت، حسن (علیه السلام) حکومت را به معاویه تسلیم کرد که هنگامی که معاویه به سوی او فرستاد تا خلافت را به او تسلیم کند، برای مردم خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: ما برای خداییم؛ ما را از اهل شام، شک و پشیمانی برنگرداند و تنها با اهل شام با سلامتی و صبر جنگ میکردیم؛ پس سلامتی با دشمنی و صبر با بی تابی مخلوط شد و شما به صفین رفتید، در حالی که دینتان جلو دنیاتان بود و امروز صبح کردید، در حالی که دنیای شما جلوی دینتان است و بدانید که امروز بین دو کشته هستید: کشته ای که در صفین است و برای آن می گریید و کشته ای که در نهروان است و خونخواهی آن را می کنید و اما آن که باقی مانده، خوار شده و گریه کننده، خونخواه است.

 بدانید که معاویه ما را به کاری فراخوانده است که در آن عزت و انصاف نیست؛ پس اگر مرگ را می خواهید، آن را رد می کنیم و با تیزی شمشیر ها او را به سوی خدا فرا می خوانیم و اگر زندگی را می خواهید، آن را قبول می کنیم و برای شما از او رضایت می گیریم.

 پس مردم از هر طرف فریاد زدند: باقی ماندن ! باقی ماندن ! و صلح کن.

و هنگامی که تصمیم گرفت حکومت را به معاویه واگذار کند، برای مردم خطبه خواند و فرمود: ای مردم، ما تنها، امیران و میهمانان شما هستیم و ما اهل بیت پیغمبرتان هستیم؛ کسانی که خداوند از آن ها پلیدی را زدوده و آن ها را پاکیزه گردانیده و آن را تکرار کرد تا اینکه کسانی که در مجلس بودند گریستند، به اندازه ای که صدای هق هق شان را شنید.»[[7]]

تهدید معاویه

عده ای خیال می کنند که امام حسن مجتبی علیه السلام با اختیار و رغبت خودشان خلافت را تسلیم معاویه کردند، در حالی که این کار به خاطر تهدید های معاویه بود، همانطور که بعضی از علمای اهل سنت گفته اند:

1. ابن حبّان

«ابو حاتم (ابن حبان) گفته است: اهل کوفه بعد از علی بن ابی طالب علیه السلام، فرزندش حسن علیه السلام را ولی (خلیفه) کردند. هنگامی که این خبر به معاویه رسید، اهل شام نیز او (معاویه) را خلیفه کردند و معاویه در امور شام، اردن، فلسطین و مصر نفوذ داشت و حسن بن علی علیه السلام به امور عراق می پرداخت تا اینکه سال 41 هجری شد؛ پس معاویه در مورد حسن (علیه السلام) حیله کرد و ایشان را از ریختن خون مسلمانان، هتک حرمت آن ها و غارت اموالشان در صورت عدم تسلیم خلافت به او ترساند؛ لذا هنگامی که حسن (علیه السلام) وضع را چنین دید، آنچه نزد خداست را بر آنچه در دنیا است اختیار نمود و امر حکومت را به معاویه تسلیم کرد.»[[8]]

2. محیی الدین نووی

«پس اگر گفته شود که چگونه حسن بن علی علیه السلام خودش را از خلافت خلع نمود؟ می گوییم: شاید به علت آگاهی از ضعف خودش در تحمل آن (!) یا علم به اینکه یار و یاوری نداشت؛ پس، از روی تقیه خودش را خلع کرد.»[[9]]

3. حاکم نیشابوری

محمد جمال الدین قاسمی از حاکم نیشابوری چنین نقل می کند:

«حاکم گفته است: ... و این آیه (بقره: 195) بر جواز مصالحه با کفار و باغیان دلالت می کند، در آن هنگام که امام بر جان خویش یا مسلمانان بترسد، همانطور که رسول خدا صلی الله علیه وآله در حدیبیه، علی علیه السلام  در صفین و حسن علیه السلام در صلح با معاویه چنین کردند.»[[10]]

خطر خوارج

محمد بن عبد الله ابن العربی (از مفسرین اهل سنت) می نویسد:

«و از جمله ی آن ها (یکی از علل صلح امام حسن علیه السلام) این بود که وی می‌دید خوارج، اطرافش را احاطه کرده‌اند و دانست اگر جنگ با معاویه را ادامه دهد و مشغول آن معرکه شود، خوارج بر سرزمین‌های اسلامی دست می‌یازند و بر آنها چیره می‌شوند و اگر وی به جنگ با خوارج بپردازد و مشغول دفع آنان گردد، معاویه بر سرزمین‌های اسلامی و مناطق تحت حکومت وی چیره می‌شود.»[[11]]

کارشکنی و بی وفایی سپاهیان امام حسن علیه السلام

همانطور که گفتیم، سپاهیان امام حسن (ع) کارشکنی و بی وفایی کردند و پشت امام را خالی کردند تا اینکه امام مجبور به صلح شد، که در ادامه سخنان چند تن از علمای بزرگ اهل سنت را ذکر می کنیم:

1. شمس الدین ذهبی

«عوانه بن حکم گفت: حسن علیه السلام به سوی مدائن رفت و قیس بن سعد را فرمانده لشکر 12 هزار نفری اش قرار داد؛ پس کسی فریاد کشید که قیس کشته شد. آنگاه مردم به چادر حسن علیه السلام هجوم بردند و مردی از خوارج بر او حمله برد و با خنجر زخمی اش کرد و مردم نیز به آن خاطر به او حمله کردند و او را کشتند؛ پس حسن علیه السلام به معاویه در مورد صلح، نامه نوشت.   

ابن سعد با إسنادش از شعبی و ابو اسحاق روایت کرده است که اهل عراق هنگامی که با حسن علیه السلام بیعت کردند، به ایشان گفتند: به سوی این کسانی که از خدا و رسولش سرپیچی کردند و گناهان بزرگ را مرتکب شدند حرکت کن؛ پس ایشان به سوی اهل شام حرکت کرد و معاویه آمد تا اینکه به "جسر منبج" رسید و امام حسن علیه السلام در مدائن بود که ناگهان ندا دهنده ای در لشکرش ندا داد: بدانید که قیس بن سعد (فرمانده لشکر امام حسن علیه السلام) کشته شده است؛ پس مردم به حجره ی امام حسن علیه السلام هجوم بردند تا اینکه قالیچه ها و عبایش را غارت کردند و مردی از بنی اسد، پشتش را با خنجرِ مسموم در دستش، زخمی کرد. ایشان تغییر مکان داد و به قصر سفید کسری (در مدائن) رفت و فرمود: لعنت خدا بر شما اهل ده باد، دانسته ام که خیری در شما نیست؛ دیروز پدرم را کشتید و امروز با من این کار را کردید. سپس به معاویه در مورد صلح، نامه نوشت و سه شرط گذاشت: بیت المال را در اختیارش قرار دهد تا از آن دِین و وعده هایش را ادا کند و خود و خانواده اش با آن معیشت کنند؛ علی علیه السلام را در حضورش سب نکند و خراج فسا و دارابگرد را هر سال به مدینه بفرستد. پس معاویه اجابتش کرد و آنچه را که خواسته بود به ایشان عطا کرد!»[[12]]       

اما این ادعا که معاویه به عهدش وفا کرد، کذب محض است چنانکه خواهیم دید.

2. ابن جوزی حنبلی

« و آن به این خاطر بود که حسن علیه السلام هنگامی که مردم از دور او متفرق شدند، برای طلب صلح، شخصی را به سوی معاویه فرستاد.

پس معاویه، عبد الله بن عامر و عبد الرحمن بن سمره را به نزد ایشان فرستاد. آن دو به مدائن آمدند و آنچه را که خواسته بود، به ایشان دادند و با ایشان صلح کردند، به این شرط که از بیت المال کوفه پنج میلیون درهم بگیرد و معاویه قبل از آن، کاغذ سفید امضا به سوی امام حسن علیه السلام فرستاده بود و در آن نوشته بود: آنچه را که می خواهی، شرط کن که آن برای توست. پس امام حسن علیه السلام دو برابر شروطی را  قبل از آن، از معاویه خواسته بود را شرط کرد و آنها را در نزد خودش نگه داشت و معاویه نیز نامه ی حسن علیه السلام را که به او در مورد آن نوشته بود، در نزد خودش نگه داشت.

پس هنگامی که با یکدیگر دیدار کردند، حسن علیه السلام از او خواست شروطی که در نامه درج کرده است را بدهد (شروطی که امام مجتبی علیه السلام در نامه ی سفید امضا نوشته بود)، ولی معاویه خودداری کرد و گفت: آنچه که خودت خواسته بودی، برای توست [نه شروطی که در نامه ی سفید امضا نگاشته ای].»[[13]]   

3. ابو القاسم طبرانی

وی با سند حسن روایت کرده است که:

« حسن علیه السلام قیس بن سعد را فرمانده لشکر 12 هزار نفری اش قرار داد و معاویه خروج کرد تا اینکه در آن سال به "ایلیاء" رسید و حسن علیه السلام خارج شد تا اینکه به قصرهای سفید در مدائن رسید و سپس معاویه خارج شد تا اینکه به مسکن رسید ... پس هنگامی که حسن علیه السلام پراکنده شدن مردم از دور خودش را دید،  به سوی معاویه فرستاد تا از او طلب صلح کند؛ پس معاویه، عبد الله بن عامر و عبد الله بن سمره را به سوی ایشان فرستاد.

هنگامی که آن دو در مدائن به محضر امام حسن علیه السلام رسیدند، آنچه را که خواسته بود به ایشان دادند و با ایشان صلح کردند؛ سپس حسن علیه السلام در میان مردم برخاست و فرمود: ای اهل عراق، من تنها برای شما از خودم بابت سه چیز شرمنده هستم: پدرم را کشتید، من را زخمی کردید و اموالم را غارت کردید.

سپس در طاعت معاویه داخل گشت و وارد کوفه شد و مردم با معاویه بیعت کردند.»[[14]]

این روایت را هیثمی از طبرانی نقل کرده و آن را مرسل و سندش را حسن دانسته است.[[15]]

همین روایت را ابن اثیر و ابن جوزی در تاریخشان آورده اند.[[16]]

4. عماد الدین ابو الفداء

«هنگامی که با حسن علیه السلام بیعت شد، به ایشان خبر رسید که اهل شام به همراه معاویه برای جنگ در راهند. پس حسن علیه السلام لشکری را تدارک دید و در آن، کسانی که با او بیعت کرده بودند را تجهیز کرد و از کوفه برای رویارویی با معاویه حرکت کرد و به مدائن رسید. حسن علیه السلام فرمانده لشکر دوازده هزار نفری اش را قیس بن سعد قرار داد و گفته شده است: بلکه آن کسی که او را فرمانده لشکر قرار داد، عبید الله بن عباس بود و فتنه ای در لشکرش برخاست، طوری که گفته شده است: با حسن علیه السلام سر قالیچه ی زیر اندازش نزاع کردند. پس ایشان داخل قصر سفید مدائن شد و بدینویسله بر بغض و تعجب لشکر افزود و هنگامی که حسن علیه السلام آن را دید، به معاویه نامه نوشت و در آن شروطی را معین کرد و فرمود: اگر آن را قبول کنی، من شنوا و مطیع تو خواهم بود و معاویه نیز قبول کرد.

حسن علیه السلام از او خواسته بود که بیت المال کوفه و خراج دارابگرد از فارس را به او بدهد و اینکه علی علیه السلام را سب نکند، ولی معاویه سب نکردن علی علیه السلام را قبول نکرد! پس حسن علیه السلام خواست که در حضورش ایشان را دشنام ندهد. معاویه آن را قبول کرد و سپس به آن نیز وفا نکرد.»[[17]]     

5. احمد بن یحیی بلاذری

«[سیره نگاران] گویند: معاویه به رقه و سپس به نصیبین عبور کرد، در حالی که مردم را آرام می کرد و به هر کس که عبور می کرد امان می داد، سپس به موصل آمد و سپس به اخنونیه رفت و در مقابل عبید الله بن عباس اقامت کرد و عبدالرحمن بن سمره بن حبیب بن عبد شمس را نزد عبید الله و یارانش فرستاد به این که نامه های حسن (علیه السلام) با فرستادگانش نزد من آمده و از من صلح می خواهد و تنها برای آن آمده ام و به یارانم دستور داده ام که با شما نجنگند؛ پس متعرض آنان نشوید تا من از آنچه بین من و بین حسن (علیه السلام) می باشد فارغ شوم؛ پس او را تکذیب کردند و فحش دادند.

سپس معاویه بعد از آن، عبدالرحمن بن سمره را نزد عبیدالله فرستاد و با او خلوت کرد و قسم خورد که امام حسن (علیه السلام) از معاویه صلح خواسته است و برای عبیدالله اگر به سمت او بیاید، یک میلیون درهم پاداش قرار داد.

هنگامی که عبیدالله نظر حسن (علیه السلام) را دانست و این که او قصد صلح و حفظ جان ها را دارد، به سمت معاویه رفت و معاویه او را اکرام کرد و به او نیکی کرد و شتافتن نزد او را برای او حفظ کرد.

بعد از عبیدالله، قیس بن سعد به جای او سرپرستی مردم را به عهده گرفت و سخن زشتی در مورد عبیدالله گفت و برادرش و آن ارتباطی که بین او و بین علی (علیه السلام) بود را یاد کرد و عبیدالله را منتسب به خیانت، نیرنگ، ضعف و ترس کرد و با قیس، چهار هزار نفر بر جنگ تا پای مرگ بیعت کردند.

معاویه گمان کرد که بازگشت عبیدالله، حسن (علیه السلام) را شکسته؛ پس به بسر بن ارطاۀ دستور حمله داد و بسر فرمانده پیشگامان بود و گروهی با او بودند و از کناره های لشگر، آنها را فرا خواندند و آنها هم موافقت کردند، در حالی که آماده بودند؛ پس برای جنگ خارج شدند و با آنها جنگیدند و گروه زیادی دور بسر گرد آمده بودند و قیس و یارانش آنها را شکست دادند.

فردایش بسر به منطقه دهم آمد و جنگیدند و جنگیدن بسر و یارانش شعله ور شد و بین دو طرف کشتگانی ایجاد شد و معاویه به قیس مانند آنچه به عبیدالله داده بود، عرضه کرد و او خودداری کرد. سپس دوباره نزد او فرستاد و به او گفت: برای چه خود را به کشتن می دهی؟! در حالی که یاران حسن (علیه السلام) به اختلاف افتاده اند و حسن (علیه السلام) در مظلم ساباط مجروح شده و الآن در جراحت به سر می برد؛ پس جنگ را متوقف کن، تا معلوم شود قضیه حسن (علیه السلام) چه می شود و این کار را کرد و سرشناسان اهل عراق شروع کردند به آمدن نزد معاویه و با او بیعت کردند و اول کسی که آمد، خالد بن معمر بود و گفت: با تو از جانب تمام ربیعه بیعت می کنم و بیعت کرد و عفاق بن شرحبیل بن رهم تیمی با او بیعت کرد و بدین علت شاعر می گوید:

ای معاویه، خالد بن معمر را احترام کن *** که اگر خالد نبود، امیر نمی شدی

و خبر آن به حسن (علیه السلام) رسید؛ پس فرمود: ای اهل عراق، شما پدرم را به جنگ و حکومت مجبور کردید؛ سپس بر او اختلاف کردید. خبر به من رسیده که اشراف شما نزد معاویه رفته اند و با او بیعت کرده اند و مرا آنچه از شما کشیده ام کافی است و مرا نسبت به دین و جانم فریب ندهید.»[[18]]

رسوا شدن معاویه توسط امام حسن علیه السلام

در آن هنگام که صلح نامه نوشته شد و امام حسن علیه السلام طبق شروطی خلافت را به معاویه واگذار کردند، خطبه ای خواندند و در آن ضمن تأکید بر اینکه خلیفه ی به حق ما هستیم، معاویه را کافر دانستند و اضافه کردند که علت صلح، حفظ خون مسلمین بوده است.

روایت ایوب از ابن سیرین

از ابن سیرین منقول است که امام حسن علیه السلام فرمودند: «اگر از حالوس تا حابلق (شرق تا غرب عالم) را بنگرید، مردی را نمی یابید که جدش پیامبر باشد بجز من و برادرم و من می بینم که بر معاویه اجماع کرده اید ((و نمی‌دانم شاید آن آزمونی برای شما باشد، و برخورداری تا زمانی معین.)) (انبیاء : 111) »[[19]]

این روایت را عبد الرزاق صنعانی با سند صحیح نقل کرده[[20]] و همچنین هیثمی آن را از طبرانی نقل کرده و رجالش را رجال صحیح [بخاری] دانسته است.[[21]]

روایت عوف از ابن سیرین

شمس الدین ذهبی در این مورد، روایتی با سند صحیح [از ابن عساکر] نقل کرده است که :

«هنگامی که معاویه وارد کوفه شد و مردم دور او جمع شدند، عمرو بن عاص به او گفت: حسن (علیه السلام) به خاطر نزدیکی اش به رسول خدا صلی الله علیه وآله، محبوب مردم است و او جوان و ناتوان است؛ پس به او دستور بده تا به منبر برود و خطبه بخواند؛ زیرا درمانده می شود و بدینوسیله از چشم و قلوب مردم می افتد؛ پس معاویه نیز چنین کرد. پس امام حسن (علیه السلام) به منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا فرمود: اگر تمام دنیا را بگردید، مردی را پیدا نمی کنید که جدش پیامبر باشد، به غیر از من و برادرم و ما بیعتمان را به معاویه دادیم و دیدیم که حفظ خون مسلمانان بهتر است ((و نمی‌دانم شاید آن آزمونی برای شما باشد، و برخورداری تا زمانی معین.)) و با دستش به معاویه اشاره کرد. پس معاویه خشمگین شد و بعد از ایشان به منبر رفت و از سر ناتوانی، سخنان زشتی گفت؛ سپس پایین آمد و گفت: مقصودت از این سخنت که: ((آزمایشی برای شماست و برخورداری تا مدت معین)) چه بود؟ امام علیه السلام فرمود: همان منظور خداوند.»[[22]]

شعیب الارنؤوط در تحقیق کتاب سیر اعلام النبلاء، در پاورقی، سند این روایت را تصحیح کرده است.[[23]]

روایت عامر شعبی

از عامر شعبی روایت شده است که گفت: «هنگام صلح بین حسن علیه السلام و معاویه، حسن علیه السلام خواست که به مدینه برود، ولی معاویه به ایشان گفت: تو باید قبل از اینکه بروی، برای مردم سخنرانی کنی.

شعبی گوید: از ایشان شنیدم که بر منبر بعد از حمد و ثنای خدا فرمودند: زیرک ترین زیرکی، تقوا است و ناتوان ترین ناتوانی، تبهکاری و گناهکاری است و این حکومتی است که در مورد آن، من و معاویه اختلاف کردیم، تا اینکه مجبور شدم از آن به نفع معاویه کنار بکشم و یا حقی برای کسی بود که به آن از من سزاوارتر بود و من تنها به این خاطر این کار را انجام دادم که خونتان را حفظ کنم ((و نمی‌دانم شاید آن آزمونی برای شما باشد، و برخورداری تا زمانی معین.))»[[24]]

این روایت را ابن ابی شیبه[[25]]، حاکم در مستدرک[[26]] و طبرانی نقل کرده اند و هیثمی درباره ی سند طبرانی چنین اظهار نظر کرده که همه ی رجال سندش رجال صحیح بخاری هستند بجز مجالد بن سعید که در مورد او بین علمای رجال بگو مگو هست و توثیق نیز دارد.[[27]]

روایت مطهر بن طاهر مقدسی (متوفای 507 هـ)

«پس حسن علیه السلام برخاست و بعد از حمد و ستایش خداوند فرمود: ای مردم، اگر بخواهید از جابلق تا جابلص (شرق تا غرب عالم) را بگردید تا مردی را پیدا کنید که جدش `پیامبر باشد، غیر از من و برادرم کسی را نمی یابید و خداوند متعال شما را به وسیله ی اولین ما هدایت کرد و به وسیله ی آخر ما خونتان را حفظ کرد و همانا معاویه سر حق من که در آن سهمی ندارد، با من نزاع کرد؛ پس من دیدم که باید مردم را از جنگ مانع شوم و حکومت را تسلیم او کنم و برای این امر مدتی است و آیه ی ((و نمی‌دانم شاید آن آزمونی برای شما باشد، و برخورداری تا زمانی معین)) را تلاوت کرد. هنگامی که حسن علیه السلام این آیه را تلاوت نمود، معاویه از اختلاف ترسید و به ایشان گفت: بنشین! سپس خودش برای سخنرانی برخاست و گفت: من در هنگام تفرقه، شروطی را گذاشتم که می خواستم به وسیله ی آن، نظامی متحد ایجاد کنم و خداوند ما را جمع نمود و تفرقه ی ما را از میان برد و هر شرطی که گذاشتم مردود است و برای تو وعده ای است که آن را وعده داده ام؛ پس آن در زیر این پاهایم است. آنگاه حسن علیه السلام برخاست و فرمود: من ننگ را بر آتش جهنم اختیار کردم؛ چرا که ((شب قدر بهتر از هزار ماه است)) و رهسپار مدینه شد.»[[28]]   

مراد امام حسن علیه السلام  از اشاره به آیه ی ((وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکمْ وَمَتَاعٌ إِلَىٰ حِینٍ)) این است که خداوند بدینوسیله شما را امتحان می کند تا آنچه در باطن شما است بیرون کشیده و ظاهرش سازد. پس خدا مى‏خواهد شما را بیازماید و تا مدتى مهلت و کام بدهد و به اصطلاح استدراجتان کند؛ به عبارت دیگر، خداوند شما را به وسیله ی این حکومت امتحان می کند تا ببیند به معاویه که در حزب شیطان است روی می آورید یا من که به همراه برادرم تنها نوادگان رسول خدا صلی الله علیه وآله هستیم و بر حق بودنمان اظهر من الشمس است .

از یک طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله مردم را به تمسک جستن به عترت که مصداق بارزش در آن زمان، امام حسن علیه السلام بود وصیت کردند و از طرف دیگر به مردم دستور دادند که هرگاه معاویه را بر منبر من دیدید بکشیدش.

اما مردم، آخرت را به دنیا فروختند و امام حسن علیه السلام را تنها گذاشتند و به دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله عمل نکردند و در امتحان الهی مردود شدند ... .

شروط صلح

امام حسن مجتبی علیه السلام برای واگذاری خلافت به معاویه، شروطی را نوشتند و معاویه پای آن را امضا کرد، اما بلافاصله بعد از اینکه به خلافت رسید، خطبه خواند و اعلام کرد که آن شروط را زیر پاهایم می گذارم!

اینکه آن شروط چه بودند، به طور کامل گزارش نشده است، اما با کنار هم گذاشتن گزارش های ناقص علما می توان تا حدی به شروط اصلی آگاهی یافت.

به نقل بلاذری

« [تاریخ نگاران] گفته اند: معاویه عبد الله بن عامر را به سوی حسن علیه السلام متوجه ساخت؛ پس ابن عامر به امام حسن علیه السلام گفت: از خدا در مورد خون امت محمد صلی الله علیه وآله بترس از اینکه آن را به خاطر رسیدن به دنیا و سلطنتش بریزی تا شاید که کالای اندکی برایت بشود. همانا معاویه لج کرده است؛ پس تو را به خدا قسم میدهم از اینکه لج کنی تا مردم میان شما دو نفر هلاک شوند، در حالی که او تو را بعد از خودش خلیفه می کند و به تو چنین عطا می کند. عبد الرحمن بن سمره نیز مانند عبد الله با امام حسن علیه السلام صحبت کرد؛ پس ایشان آن را از آن دو نفر قبول کرد و عمرو بن سلمه و محمد بن اشعث کندی را همراه آن دو فرستاد تا شرط را برای معاویه بنویسند و او رضایت نامه اش را بدهد. پس معاویه نامه ای نوشت که نسخه اش این است:

بسم الله الرحمن الرحیم.

این نامه ای است برای حسن بن علی از سوی معاویه. من با شرایط و تعهدات ذیل با تو مصالحه می کنم :

1. حکومت پس از من به تو برسد .
2. من به شدیدترین پیمان ها متعهد می شوم که با مکر و حیله اقدام به قتل مخفیانه ی تو نکنم، همچنین هر کاری که تو را آزار می دهد.
3. من متعهد می شوم سالیانه یک میلیون درهم از بیت المال به تو بدهم .
4. من متعهد می شوم مالیات دو منطقه ی فسا و دارابگرد را به تو واگذارم و کارگزاران مالیاتی تو در آنجا باشند.

گواهان این تعهد نامه عبارتند از: عبد الله بن عامر، عمرو بن سلمه الهمدانی، عبد الرحمان بن سمره و محمد بن الأشعث الکندی .

تاریخ نامه: ربیع الاول سال چهل و یک هجری.

وقتی امام حسن علیه السلام نامه ی معاویه را خواندند، فرمودند:[به گمان خودش] مرا به طمع چیزی انداخته که اگر بخواهم آن را به او واگذار نمی کنم. سپس عبد الله بن حارث را نزد معاویه فرستاد تا به او بگوید که اگر از ناحیه مردم خطری مرا تهدید نکند، با صلح موافقت می کنم. پس معاویه برگه ای سفید امضا برای امام ارسال کرد و گفت: هر شرطی که داری در این برگه که امضای من در ذیل آن است بنویس که من قبول میکنم. پس امام حسن علیه السلام شرایط خود را این گونه نوشت:

بسم الله الرحمن الرحیم.

این متنی است که بر اساس آن حسن بن علی با معاویه مصالحه کرده است: 

1. سپردن حکومت به معاویه به شرط آن است که بر اساس کتاب و سنت و سیره جانشینان شایسته رسول خدا n عمل کند .
2. معاویه حق ندارد حکومت را پس از خود به کسی بسپارد و باید این امر را به شورا واگذارد .
3. باید جان و مال و نسل مردم در هر جا که هستند در امان باشد.
4. معاویه نباید به طور آشکار و پنهان در صدد آسیب رساندن به حسن بن علی علیه السلام باشد .
5. معاویه نباید هیچکدام از یاران و شیعیان حسن بن علی علیهما السلام را بترساند.

گواهان این نامه، عبد الله بن الحرث و عمرو بن سلمة هستند.  

و آن دو، آن را به معاویه فرستادند تا آن را شاهد باشند و به آن شهادت دهند.»[[29]]

به نقل ذهبی

«سپس به معاویه در مورد صلح، نامه نوشت و سه شرط گذاشت: بیت المال را در اختیارش قرار دهد تا از آن دِین و وعده هایش را ادا کند و خود و خانواده اش با آن معیشت کنند، علی علیه السلام را در حضورش سب نکند و خراج فسا و دارابگرد را هر سال به مدینه بفرستد. پس معاویه اجابتش کرد و آنچه را که خواسته بود به ایشان عطا کرد!»[[30]]

به نقل ابن اثیر و ابو الفداء

«و آن چیزهایی که حسن علیه السلام از معاویه خواست، این بود که موجودی خزانه کوفه را به وی تحویل بدهد که مبلغ آن پنج هزار بود  و همچنین مالیات دارابگرد فارس را به وی بدهد و همچنین علی علیه السلام را ناسزا نگوید. معاویه [همه شرطها را قبول کرد] ولی شرط ناسزا نگفتن را نپذیرفت؛ لذا ( امام حسن علیه السلام) از وی خواست که در حضور وی، امیرالمومنین علیه السلام را ناسزا نگوید. معاویه ابتدا این شرط را قبول کرد، ولی بعدا به آن نیز وفا نکرد.»[[31]]

به نقل نووی، هیثمی، سیوطی و ابن حجر عسقلانی

یحیی بن شرف نووری می نویسد:

«امام حسن علیه السلام بعد از قتل پدرش علی علیه السلام به خلافت رسید و زمان قتل علی علیه السلام سیزده روز مانده به پایان رمضان سال چهل هجری بود و بیش از 40 هزار نفر که با پدرش بیعت کرده بودند با ایشان بیعت کردند و او حدود 7 ماه بر حجاز، یمن، عراق، خراسان و غیر آن خلافت کرد؛ سپس معاویه از شام به سوی او حرکت کرد و او نیز به سوی معاویه رفت. آنگاه که آن دو نزدیک هم شدند، امام حسن علیه السلام دانست که هرگز یکی از دو طایفه بر دیگری غالب نمی شود تا اینکه بسیاری از افراد یکی از دو لشکر کشته شوند؛ پس به سوی معاویه فرستاد تا حکومت را تسلیم او کند به این شروط که بعد از او خودش خلیفه شود و اینکه از هیچ یک از اهل مدینه، حجاز و عراق به خاطر اتفاقات روزگار پدرش و غیر آن چیزی نخواهد. معاویه آنچه درخواست کرده بود را قبول کرد؛ لذا آن دو بر سر آن توافق و صلح کردند و معجزه ی نبوی آشکار شد؛ زیرا آن حضرت فرموده بودند: «این پسرم سید است و خداوند به وسیله ی او بین دو گروه بزرگ از مسلمانان صلح ایجاد می کند.»

گفته شده است: صلح آن دو، پنج روز مانده به پایان ماه ربیع الاول سال 41 هجری و بنابر قولی، در ماه ربیع الآخر و بنابر قول دیگر در وسط ماه جمادی الاولی آن سال بود و امام حسن علیه السلام  به برادرش حسین علیه السلام وصیت کرد.»[[32]]   

ابن حجر هیثمی مکی نیز می نویسد:

«و بعد از آن شش ماه خلافت، امام حسن علیه السلام با چهل هزار نفر به سوی معاویه حرکت کرد. آنگاه که دو لشکر با یکدیگر روبرو شدند، حسن علیه السلام دانست که هرگز یکی از دو طائفه بر دیگری غالب نمی شود تا اینکه بسیاری از افراد یکی از دو لشکر کشته شوند؛ پس به معاویه نامه نوشت تا به او خبر دهد که خلافت از آنِ او خواهد بود به این شروط که: بعد از او خودش خلیفه شود؛ از هیچ یک از اهل مدینه، حجاز و عراق به خاطر اتفاقات روزگار پدرش و غیر آن چیزی نخواهد و اینکه دیونش را بپردازد. پس معاویه آن را اجابت کرد بجز در امان گذاشتن ده نفر را. و هنوز برنگشته بود که برگه ی سفید امضاء به سویش فرستاد و گفت: آنچه را که میخواهی در آن بنویس که من به انجام آن ها ملتزم می شوم. اینچنین در کتب سیره نگاران آمده است.»[[33]]        

جلال الدین سیوطی می نویسد:

«به وسیله ی بیعت اهل کوفه با امام حسن علیه السلام بعد از قتل پدرش، ایشان به خلافت رسید و شش ماه و چند روز خلافت کرد؛ سپس معاویه به سوی او حرکت کرد و حکومت از آن خداست؛ پس حسن علیه السلام به سوی او فرستاد تا حکومت را تسلیم معاویه کند، به این شروط که: بعد از او خودش خلیفه شود و اینکه از هیچ یک از اهل مدینه، حجاز و عراق به خاطر اتفاقات روزگار پدرش و غیر آن چیزی نخواهد. پس معاویه آنچه درخواست کرده بود را قبول کرد؛ لذا آن دو بر سر آن توافق و صلح کردند.»[[34]]  

ابن حجر عسقلانی نیز می نویسد:

«محمد بن قدامه در کتاب الخوارج با سند قوی تا ابو بصره روایت کرده است که او از حسن بن علی علیه السلام شنید که در خطبه اش نزد معاویه می فرمود: من بر معاویه شرط کرده ام که خلافت بعد از او برای من باشد.»[[35]]

ابن حجر همچنین می نویسد:

«یعقوب بن سفیان با سند صحیح تا زهری روایت کرده است که گفت: حسن بن علی علیه السلام به معاویه نامه نوشت و برای خودش شرط گذاشت. پس آن نامه به معاویه رسید و او به سوی حسن علیه السلام فرستاد تا از او طلب صلح کند و همراه فرستاده اش نامه ای سفید امضا و مهر شده در زیرش بود و به ایشان نوشت: آنچه را که میخواهی شرط کن که برای توست [و من ملزم به انجامشان هستم]. پس حسن علیه السلام دو برابر آنچه که اول بار خواسته بود شرط کرد. پس آنگاه که با یکدیگر روبرو شدند و حسن علیه السلام با او بیعت کرد، از معاویه خواست که آن شروط موجود در عهد نامه ی معاویه که زیرش را مهر کرده بود را به ایشان عطا کند. پس معاویه به انجام آن ها ملتزم شد؛ یعنی آنچه که حسن علیه السلام اول بار از او خواسته بود و دلیلش این بود که به اولین درخواستش پاسخ داد. پس آن دو در مورد آن اختلاف کردند و در نتیجه معاویه هیچ کدام از دو شرط اول و دوم را انجام نداد.»[[36]]              

به خلافت رسیدن یزید بن معاویه

از مطالب گذشته روشن شد که یکی از شروط قطعی صلح نامه، بازگشت خلافت به امام حسن علیه السلام بعد از مرگ معاویه بود که ابن عبد البر در این باره ادعای اجماع کرده است:

«بین علما اختلافی نیست و اجماع دارند که امام حسن مجتبی علیه السلام خلافت را فقط تا زمانی که زنده است، به او داد؛ اما برای بعد از مرگش خلافت را به او نداد. با او عهد کرد که بعد از مرگ معاویه، خلافت به امام مجتبی علیه السلام برگردد و بر این قضیه با او عهد کرد. [چرا امام حسن علیه السلام با معاویه صلح کرد ؟] چون حضرت نمی خواست خون مسلمین بیشتر از این ریخته شود، هر چند که خودش را به خلافت از معاویه شایسته تر می‌دانست.»[[37]]

اما معاویه نفاقش را آشکار کرد و به هیچ یک از شروطی که متعهد شده بود، وفا نکرد و برای پسرش یزید به زور از مردم بیعت گرفت. بدین ترتیب بنی امیه تا زمان بنی عباس بر مردم سوار شدند و بنی عباس هم به بهانه دفع ظلم آنها روی کار آمدند و راه بنی امیه را ادامه دادند.

بیعت گرفتن معاویه برای یزید

معاویه به عهدش با امام حسن علیه السلام مبنی بر بازگرداندن خلافت به امام حسن علیه السلام بعد از خودش وفا نکرد و با دسیسه اش آن حضرت را به وسیله ی سم توسط همسرش جعده (خواهر زاده ی ابوبکر) به شهادت رساند (که مدارکش را در بخش آخر کتاب آورده ایم) و سپس برای پسرش یزید بیعت گرفت.

«و در آن سال، معاویه برای یزید از نمایندگانی که به نزد عبید الله بن زیاد به دمشق رفته بودند بیعت گرفت و در آن سال، معاویه مریض شد و در اثر همان بیماری در ماه رجب آن سال وفات یافت.»[[38]]

معاویه چون عبد الرحمن پسر خالد بن ولید را هم مانع راه خود در جانشین کردن یزید می دید، او را نیز با سم به قتل رساند.

ابن عبد البر می نویسد:

«وقتی معاویه می خواست برای یزید بیعت بگیرد، برای مردم شام خطبه کرد و گفت: ای مردم شام، سن من زیاد شده و مرگ من نزدیک است؛ (لذا) تصمیم دارم شخصی را تعیین کنم تا مایه انتظام شما باشد و من یک نفر از شماها هستم؛ پس نظر و تصمیمی اتخاذ کنید.

مردم تبادل نظر کرده و همگی هم داستان شده و گفتند: با عبدالرحمن بن خالد بن ولید موافقیم.

این نظر مردم بر معاویه بسیار گران آمد، ولی آن را مخفی کرده و به روی خودش نیاورد. بعد از مدتی، عبدالرحمن بن خالد بیمار شد. معاویه به پزشک یهودی که در دربارش بود دستور داد تا به عبدالرحمن شربتی بنوشاند و او را به قتل برساند. [آن طبیب یهودی] نیز به نزد عبد الرحمن رفته و شربتی به او نوشانید که درونش را سوزاند و او را کشت.»[[39]]

به نقلی، معاویه، سعد بن ابی وقاص را نیز قربانی خلافت یزید کرد.

ابو الفرج اصفهانی روایت کرده است که :

«هنگامی که امام حسن علیه السلام خلافت را تسلیم معاویه می کرد، معاویه به ایشان دستور داد که خطبه بخواند و امام حسن علیه السلام گمانش این بود که به زودی در خانه اش محصور خواهد شد؛ پس در خطبه اش فرمود: خلیفه، تنها، کسی است که به سیره ی کتاب خدا و سنت پیامبرش صلی الله علیه وآله عمل کند و کسی که سیره اش ظلم و جور باشد، خلیفه نیست، بلکه او پادشاهی از پادشاهان است که بر ملکی پادشاهی می کند و مدت اندکی از آن بهره مند می شود و سپس لذتش قطع می شود و پیامدهایش می ماند؛ ((و نمی‌دانم شاید آن آزمونی برای شما باشد، و برخورداری تا زمانی معین.))

راوی می گوید: حسن علیه السلام به مدینه بازگشت و در آنجا اقامت کرد. آنگاه که معاویه خواست برای پسرش یزید بیعت بگیرد، چیزی سنگین تر از امر حسن بن علی علیه السلام و سعد بن ابی وقاص نبود؛ پس برای آن دو دسیسه کرد و مسمومشان ساخت و آن دو نفر در اثر آن جان باختند.»[[40]]      

معاویه سپس به مکه رفت و امام حسین علیه السلام، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر و عبدالله بن زبیر را در یک مجلس نزد خود حاضر ساخت و داستان بیعت با یزید را با آنها در میان گذاشت، ولی آنها سخن او را نپذیرفتند. در نتیجه معاویه نیرنگ کرد و گفت: من به منبر می روم و سخنرانی می کنم و شما را هم همراه محافظینم در میان مردم قرار می دهم. اگر در آنجا کلمه ای سخن بگویید، درجا کشته خواهید شد.

ابن اثیر جزری در تاریخش می نویسد:

«[معاویه گفت:] من به بالاى منبر مى روم و سخنى خواهم گفت و قسم به خداوند، اگر هر یک از شما گفتار مرا رد کند، هیچ سخنى به او گفته نمى شود مگر آن که شمشیر بر آن سخن پیشى بگیرد و بر سر او فرود آید؛ پس هیچ یک از شما مراقبت نکند مگر بر حفظ جان خود. سپس معاویه رئیس گارد محافظ خود را در حضور آنها خواند و به وى گفت: بالاى سر هر یک از این چهار نفر، دو سرباز با شمشیر بگمار؛ اگر هنگام سخن گفتنم، یکى از اینان بخواهد کلمه اى در تصدیق یا تکذیب من ادا کند، آن دو مأمور با شمشیر به وى ضربت وارد آورند.

در این هنگام معاویه از آنجا خارج شد و آن چهار تن هم با او بیرون آمدند. معاویه در برابر جمعیت به بالاى منبر رفت و آن چهار نفر در میان جمعیت قرار گرفتند. معاویه حمد و ثناى الهى را به جاى آورد و سپس گفت: این چهار نفر از عزیزان و بزرگان مسلمین و از خوبان آنها هستند؛ بدون اینان امری جبرا سلب نمى شود و بدون مشورتشان حکم نمى شود و این چهار نفر راضى شدند و با یزید بیعت نمودند. این مطالب را معاویه به پایان رساند و از منبر به زیر آمد و بی درنگ با کاروان خود به سوى مدینه رهسپار گردید.

 مردم اطراف آن چهار تن را گرفتند و به آنها گفتند: شما تأکید کرده بودید که با یزید بیعت نکنید، پس چرا تخلف ورزیدید؟ آیا به او راضی شدید و بیعت کردید؟ گفتند: به خدا قسم، ما چنین نکردیم. مردم گفتند: پس چه چیزی مانع شما شد که جواب معاویه را بدهید؟ گفتند: ما را فریب داد و ما از کشته شدن ترسیدیم.»[[41]]