معاویه که امام حسن مجتبی علیه السلام را بزرگترین مانع برای جانشینی یزید می دید - چرا که در هنگام مصالحه شرط کرده بود که خلافت بعد از خودش به آن حضرت منتقل شود – با دسیسه ای، جعده دختر اشعث را که همسر امام بود فریفت و توسط او امام حسن علیه السلام را مسموم کرد و به شهادت رساند.

این قضیه را تعدادی از علمای اهل سنت ذکر کرده اند که به ترتیب تقدم زمانی ذکر می کنیم:

1. محمد بن سعد الزهری متوفای 230 هـ

سبط بن جوزی حنفی که ذهبی از او با عناوینی چون: «امام، واعظ، مورخ ... و حنفی مذهب، فقیه، واعظی یگانه، علامه در تاریخ و سیره ها، با حرمت، محبوب مردم ، موعظی شیرین، خوش سیما و مورد قبول همه یاد کرده است.»^[[1]] در باب سبب وفات امام مجتبی علیه السلام، بعد از ذکر گروهی از علمای اهل سنت که اعتقاد به مسمومیت امام حسن علیه السلام  توسط معاویه داشتند، سخن ابن سعد را نیز آورده است.

«علمای تاریخ و از جمله ابن عبد البر گفته اند: جعده دختر اشعث بن قیس، همسر امام مجتبی علیه السلام ، آن حضرت را مسموم کرد.

[اسماعیل بن عبدالرحمن] سُدّی (متوفای 128 هـ) گفته است: یزید بن معاویه مخفیانه به او پیام داد که اگر حسن را مسموم کنی، من با تو ازدواج خواهم کرد؛ پس جعده مسموش کرد. وقتی امام حسن از دنیا رفت، جعده کسی را پیش یزید فرستاد تا به وعده اش وفا کند. یزید در جواب گفت: سوگند به خدا، ما از کاری که با حسن کردی راضی نبودیم؛ آیا در حق خودمان به آن رضایت خواهیم داد؟

شعبی (متوفای 109 هـ) گفته است: معاویه مخفیانه به او پیام داد و گفت: حسن را مسموم کن تا تو را به ازدواج یزید درآورده و صد هزار درهم به تو بدهم. وقتی حسن علیه السلام از دنیا رفت، کسی را پیش معاویه فرستاد تا از او درخواست کند که به وعده اش وفا نماید. معاویه مال را برای او فرستاد و گفت: من یزید را دوست دارم و امید به زنده بودن او دارم. اگر این مسأله نبود، من تو را به ازدواج او درمی آوردم.

شعبی گوید: دلیل این سخن این است که امام حسن علیه السلام در هنگام مرگ خودش در حالی که از کار معاویه با خبر شده بود می گفت: تو شربت او را ساختی و او به آرزویش رسید. سوگند به خدا که او به وعده ای که داده است، وفا نخواهد کرد و به آنچه گفته عمل نخواهد کرد.

جدم (ابن جوزی حنبلی) در کتاب "الصفوة" گفته است: یعقوب بن سفیان در تاریخش گفته: جعده همان کسی است که امام حسن علیه السلام را مسموم کرد و شاعر در این باره گفته است:

(ای دنیا) فریب می دهی! چه مقدار شیرینی (که می توانی همه مردم را فریب بدهی)!

با وجود فشار اندوه، اما باز مردم را به خود شاد می کنی!

اندوهی که به خاطر وفات رسول خدا و وصی او و شهادت حسین و مسمومیت حسن علیهم السلام بود!

و ابن سعد در طبقاتش گفته است: معاویه چندین بار امام حسن علیه السلام را مسموم کرد؛ زیرا او و برادرش حسین علیه السلام به شام می آمدند.»[[2]]

2. احمد بن یحیی بلاذری متوفای 279 هـ

بلاذری که ذهبی از او به عنوان «حافظ اخباری علامة» یاد کرده،^[[3]] می نویسد:

«حصین بن منذر رقاشی (متوفای سال 99 هـ) می گفت: معاویه به هیچ یک از چیزهایی که به حسن علیه السلام گفته بود وفا نکرد؛ حجر بن عدی و اصحابش را به قتل رسانید و برای خلافت پسرش بیعت گرفت و خلافت را شورایی قرار نداد و حسن (علیه السلام) را مسموم کرد.»[[4]]

بلاذری همچنین نوشته است:

«و گفته می شود: ایشان (امام حسن علیه السلام) چهار بار سم داده شد و در اثر آخر آن ها وفات نمود. امام حسین علیه السلام در بیماری ایشان به ایشان فرمود: چه کسی به شما سم داد ؟ (امام حسن علیه السلام) فرمود : آیا میخواهی او را بکشی؟ فرمود: آری. گفت: من به تو از او خبر نمی دهم. اگر او قاتلم باشد، خدا شدید تر از تو از او انتقام می گیرد و اگر او قاتلم نباشد، نمی خواهم بی گناهی در رابطه با من گرفته شود.

و گفته شده است که معاویه مخفیانه به جعده دختر اشعث، همسر حسن (علیه السلام)، پیام فرستاد و او را تشویق کرد که وی را مسموم نماید. جعده از حسن (علیه السلام) خوشش نمى‌آمد.

هیثم بن عدى گفته: معاویه دسیسه کرد و به دختر سهیل بن عمره، همسر حسن (علیه السلام)، صد هزار دینار وعده داد که اگر حسن (علیه السلام) را مسموم کند، براى او بفرستد و او نیز این کار را انجام داد.

ازهر بن عون گوید: حسن علیه السلام داخل بیرونی شد و خارج شد و فرمود: چندین بار سم خورده ام؛ ولی مانند این بار نبوده و تکه ای از جگرم را بیرون انداختم و با چوبی که همراهم بود آن را بر گرداندم.»[[5]]

3. محمد بن جریر طبری متوفای 310 هـ

موفق الدین السعدی الخزرجی متوفای 668 هـ می نویسد :

«در تاریخ طبرى آمده است که حسن بن على علیهما السلام در زمان معاویه، مسموم از دنیا رفت. معاویه که با هوش و زیرک بود، مخفیانه براى جعده دختر اشعث که همسر حسن علیه السلام بود، شربتى فرستاد و به او گفت که اگر حسن را بکشى، تو را به ازدواج یزید درخواهم آورد.

هنگامى که حسن علیه السلام از دنیا رفت، کسى را فرستاد که معاویه به وعده‌اش عمل کند. معاویه در جواب گفت: من در مورد یزید بخل می ورزم (او را به دست هرکسی نمی سپارم).»[[6]]

این عالم اهل تسنن بحث مسموم شدن امام حسن علیه السلام را در ذیل شرح حال ابن اثال (قاتل عبدالرحمن بن خالد) آورده و می گوید:

«ابن اثال در ساختن دواهای تک و ترکیبی و همچنین سم های کشنده مهارت داشته و لذا معاویه بسیار زیاد او را نزدیک به خود نگه می داشت.

در زمان معاویه گروه زیادی از بزرگان مردم و فرماندهان مسلمانان بر اثر مسوم شدن از دنیا رفتند.»[[7]]

4. علی بن الحسین المسعودی الشافعی متوفای 346 هـ

مسعودی که تاج الدین سُبکی او را در زمره علمای شافعی آورده و وی به عنوان « وکان أخباریا مفتیا علامة» یاد کرده است،^{[[8] ]} می نویسد:

«حسن علیه السلام در سن 55 سالگی به وسیله ی سم وفات یافت و در بقیع کنار مادرش حضرت فاطمه دختر رسول خدا n دفن شد ... .

سم حسن علیه السلام: امام صادق علیه السلام از امام باقر علیه السلام و او از امام سجاد علیه السلام روایت کرده است که فرمود: امام حسین علیه السلام بر عمویم امام حسن علیه السلام در آن هنگام که سم خورده بود، وارد شد. پس آن حضرت برای قضای حاجت برخاستند و سپس برگشتند و فرمودند: چندین بار به من سم داده شده است؛ اما تا کنون چنین سم مهلکی نخورده ام و تکه ای از جگرم را بیرون انداختم و با چوبی که همراهم بود آن را بر گرداندم.

حسین (علیه السلام) به ایشان فرمود: ای برادرم، چه کسی به شما سم داد؟ فرمود: از او چه می خواهی؟ اگر قاتلم همان کسی باشد که به او گمان برده ام، خدا برایش کافی است و اگر قاتلم دیگری باشد، دوست ندارم بی گناهی در رابطه با من گرفته شود. پس سه روز بعد از آن وفات یافت. خدا از ایشان راضی باشد.

ذکر کسی که به امام حسن علیه السلام سم داد: جعده دختر اشعث بن قیس که همسر حسن (علیه السلام) بود، ایشان را مسموم کرد. معاویه او را گول زد که اگر بتوانى حسن (علیه السلام) را مسموم کنى، هزار درهم مى‌دهم و تو را به همسرى یزید در مى آورم. همین وعده ها بود که او را بر اجراى توطئه ى معاویه تحریک کرد و وقتى این کار را انجام داد، معاویه مال را به جعده داد؛ اما به او پیام داد که من یزید را دوست دارم و اگر این نبود، به وعده‌ام وفا مى‌کردم و تو را به ازدواج او درمى‌آوردم.

و گفته شده است که امام حسن (علیه السلام) هنگام وفاتش فرمود: همانا شربتش کارگر افتاد و به آرزویش رسید. به خدا سوگند، به آنچه وعده داد، وفا نمی کند و در آنچه گفت، راستگو نبود.»[[9]]

5. ابوالفرج اصفهانی متوفای 356 هـ

ابو الفرج اصفهانی که ذهبی از او به عنوان علامه اخباری^[10] و صدوق^[11] یاد کرده، می نویسد:

«هنگامى که معاویه قصد کرد که براى خلافت بعد از خودش به نفع یزید از مردم بیعت بگیرد، براى امام حسن علیه السلام و سعد بن أبى وقاص توطئه چید و مخفیانه سم فرستاد. هر دوى آن‌ها به فاصله چند روز از دنیا رفتند. کسى که مأموریت مسموم کردن حسن علیه السلام را به عهده داشت، همسرش جعده، دختر اشعث بن قیس بود؛ به خاطر اموالى که معاویه به او داده بود و به زودى داستان آن را نقل خواهم کرد.»[[12]]

وی سپس چندین روایت در این باره نقل کرده است:

روایت اول:

« اسماعیل بن عبد الرحمن گوید: معاویه به حسن علیه السلام دستور داد تا خطبه ای بخواند، آن هنگام که خلافت را تسلیم او کرد؛ و حسن علیه السلام گمان کرد که به زودی حصر خواهد شد؛ پس در خطبه اش فرمود: خلیفه، تنها کسی است که به روش کتاب خدا و سنت پیامبر n عمل کند و کسی که روشش ظلم و جور باشد، خلیفه نیست؛ بلکه او پادشاهی از پادشاهان است که مدت اندکی از ملک کام می گیرد؛ سپس لذتش قطع می شود و خسرانش باقی می ماند. ((و من نمی‌دانم شاید این آزمایشی برای شماست؛ و مایه بهره‌گیری تا مدّتی.))

راوی می گوید: سپس امام حسن مجتبی (علیه السلام) به مدینه آمد و در آن جا ساکن شد. معاویه قصد داشت که برای پسرش یزید بیعت بگیرد؛ اما امام مجتبی (علیه السلام) و سعد بن ابی وقاص مانع بزرگی بودند. به همین خاطر سمی فرستاد و آن ها را مسموم کرد و هر دو را کشت.»[[13]]

روایت دوم:

«جریر از مغیره (المغیرة بن مقسم الضبی متوفای 136 هـ) روایت می کند که معاویه به جعده دختر اشعث پیام داد که اگر حسن (علیه السلام) را مسموم کنى، تو را به همسرى پسرم یزید در مى‏آورم. جعده، همسر حسن علیه السلام بود. معاویه صد هزار درهم براى او فرستاد و او حسن (علیه السلام) را مسموم کرد. معاویه صد هزار درهم را به جعده تسلیم کرد، ولى او را به همسرى یزید در نیاورد. مردى از خاندان طلحه بعدها جعده را به همسرى گرفت و از او داراى فرزند شد و هرگاه میان آنان و دیگر خانواده‏هاى قریش بگو مگو در مى‏گرفت، فرزندان جعده را ملامت و سرزنش مى‏کردند و به آنان مى‏گفتند: شما پسران زنى هستید که شوهرانشان را مسموم مى کرده‌اند.»[[14]]

روایت سوم:

«ابوبکر بن حفص (نوه ی عمر بن سعد) گفت: حسن بن علی علیه السلام و سعد بن ابی وقاص بعد از گذشت ده سال از حکومت معاویه وفات یافتند و مردم معتقد بودند که معاویه به آن دو سم داده است.»[[15]]

روایت چهارم:

«ابو عون از عمیر بن اسحاق (تابعی ثقه) نقل می کند که گوید: با حسن و حسین c در خانه بودم که حسن (علیه السلام) داخل بیرونی شد و خارج گشت و فرمود: چندین بار سم خورده ام، ولی مثل این بار نبوده و تکه ای از جگرم را بیرون انداختم و با چوبی که همراهم بود، آن را بر گرداندم. حسین علیه السلام بدو فرمود: چه کسی سم به تو داد ؟ فرمود: از او چه می خواهی؟ آیا می خواهی او را بکشی؟ اگر او قاتلم باشد، خدا شدیدتر از تو از او انتقام می گیرد و اگر او قاتلم نباشد، دوست ندارم بی گناهی در رابطه با من گرفته شود.»[[16]]

6. طبرانی متوفای 360 هـ به نقل از عبد الله بن حفص (نوه ی عمر بن سعد)

«ابی بکر بن حفص (نوه ی عمر بن سعد بن ابی وقاص) می گوید: سعد بن ابی وقاص و حسن بن علی علیه السلام در زمان معاویه از دنیا رفتند و [مردم] اعتقاد داشتند که معاویه او (امام حسن) را مسموم کرده است.»[[17]]

این روایت را طبرانی نقل کرده و سندش طبق برنامه جوامع الکلم صحیح است.[[18]]

7. حاکم نیشابوری متوفای 405 هـ به نقل از عامر شعبی متوفای 109 هـ

حاکم در صحیحش دو روایت از شعبی نقل می کند که امام حسن علیه السلام به وسیله ی سم به شهادت رسیدند:

«داود بن یزید گوید که از شعبی شنیدم که می گفت: به خدا قسم، رسول خدا n و ابوبکر با سمّ کشته شدند و عمر، عثمان و علی بن ابی طالب (علیه السلام) با شمشیر کشته شدند و حسن بن علی (علیه السلام) با سم و حسین بن علی (علیه السلام) با شمشیر کشته شدند.»[[19]]

«سری بن اسماعیل از شعبی نقل کرده است که او گفت: از این دنیای پست چه توقعی دارید، در حالی که رسول خدا n و ابوبکر مسموم شدند؛ عمر بن خطاب، عثمان و علی علیه السلام کشته شدند؛ حسن علیه السلام مسموم شد و حسین علیه السلام ناگهانی کشته شد.»[[20]]

8. ابن عبدالبر متوفای 463 هـ

ابن عبد البر می نویسد:

«قتاده و ابوبکر بن حفص گفته اند: حسن بن علی (علیهما السلام) مسموم شد و همسرش جعده دختر اشعث بن قیس به او سم داد.

گروهی از علما میگویند: جعده این کار را با دسیسه معاویه انجام داد و به خاطر چیزهایى که معاویه به او داد و چند هوو نیز داشت، بوده و خدا داناتر است.»[[21]]

9. جار الله الزمخشری متوفای 538 هـ

زمخشری می نویسد :

«معاویه صد هزار (دینار) به زن حسن (علیه السلام) - جعده دختر اشعث - وعده داد تا ایشان را مسموم کرد. امام (علیه السلام) دو ماه بعد از آن زنده ماند. سم، آنقدر اثر کرد که تشت پر از خون از مقابلش برمى داشتند. حسن (علیه السلام) مى‌فرمود: چند بار پیش از این به من سم داده اند؛ اما هیچ بار مثل این دفعه اثر نکرده بود. لخته هاى خونى که از من خارج شده است را با چوبى که در دست داشتم زیر و رو کردم. دیدم این دفعه سم اثرش را کرده است.

جعده سپس با این اشعار، امام را مخاطب نمود و گفت:

 اى جعده بر او گریه کن و ناراحت نباش که گریه تو شایسته و حق است نه باطل؛ همانا نمی‌توانی پرده و حفاظ خانه‌ات را بر مثل او کنار بزنی.

جعده سپس با مردى از قریش ازدواج کرد و فرزندى پسر از وى به دنیا آورد که بچه ها به وى مى گفتند: اى پسر زنى که شوهرش را مسموم کرده است.»[[22]]

10. ابوالحسن قرطبی حنفی متوفای 550 هـ

وی چنین تصریح کرده است:

«حسن (علیه السلام) مسموم از دنیا رفت. همسرش دختر اشعث با دسیسه معاویه او را مسموم کرد.»[[23]]

11. ابو الفرج بن جوزی حنبلی متوفای 597 هـ

ابن جوزی می نویسد:

«جعده دختر اشعث بن قیس، همسر حسن بن علی (علیهما السلام) بود و یزید به او نیرنگ زد [و گفت:]  اگر حسن (علیه السلام) را مسموم کنی، با تو ازدواج خواهم کرد و جعده نیز همان کرد. وقتی حسن (علیه السلام) از دنیا رفت، جعده پیامی برای یزید فرستاد تا به عهدش وفا کند. یزید گفت: سوگند به خدا، ما از کاری که با حسن علیه السلام کردی راضی نبودیم؛ آیا در حق خودمان به آن رضایت خواهیم داد ؟!»[[24]]

البته شمس الدین ابن الدمشقی شافعی از کتاب المنتظم ابن جوزی مطلب دیگری نقل می کند:

«امام ابن جوزی در تاریخش المنتظم می گوید: سخن صحیح آن است که کسی که حسن (علیه السلام) را مسموم نمود، جعده دختر اشعث بن قیس بود که همسر حسن (علیه السلام) بوده و معاویه به او نیرنگ زد [و گفت:] حسن (علیه السلام) را مسموم کن تا تو را به همسری یزید در بیاورم.

معاویه ولایت بعد از خودش را برای حسن (علیه السلام) قرار داده بود و لذا او را مسموم کرد تا امر خلافت بعد از او برای یزید باشد.

وقتی جعده حسن علیه السلام را مسموم کرد، به معاویه پیام فرستاد تا به آنچه وعده کرده بود وفا کند. پس معاویه به او پاسخ داد: آن را انجام نمیدهم (و تو را به همسری یزید در نمیاورم)؛ زیرا تو وقتی با حسن (علیه السلام) چنان کردی، چه تضمینی است که با یزید همان نکنی؟!»[[25]]

12. عز الدین بن الاثیر الجزری متوفای 630 هـ

«و سبب مرگ او این بود که زنش جعده، دختر اشعث بن قیس، به ایشان سم داد؛ لذا به مدت چهل روز زیرش تشتی پایین و بالا برده می شد. پس در اثر آن فوت شد، و زمانی که بیماری حسن (علیه السلام) شدت گرفت، به برادرش حسین (علیه السلام) فرمود: ای برادر، من 3 بار مسموم شده ام، ولی مانند این بار مسموم نشده بودم. جگر من (بر اثر این سم ) بیرون آمده. حسین (علیه السلام) سوال کرد: ای برادرم، چه کسی به شما سم داده ؟ حسن (علیه السلام) فرمودند: برای چه سوال می کنی؟ آیا می خواهی با آنها بجنگی ؟ آنها را به خدا واگذار.»[[26]]

13. عماد الدین ابو الفداء متوفای 732 هـ

«امام حسن علیه السلام با سمی که همسرش جعده، دختر اشعث داد، از دنیا رفت. برخی گفته اند: این کار به دستور معاویه بوده است. برخی گفته اند که به دستور یزید بوده و به او وعده داد که اگر این کار را انجام دهی، با تو ازدواج می کنم؛ پس او این کار را انجام داد و از یزید خواست که با او ازدواج کند، ولی یزید قبول نکرد.»[[27]]

14. شمس الدین الذهبی متوفای 748 هـ

«قتاده می گوید: حسن به حسین (علیهما السلام) فرمود: چندین مرتبه سم خوردم، ولی مانند این نخورده بودم؛ جگرم را بیرون می اندازم. پس [حسین علیه السلام] فرمود: چه کسی این کار را انجام داده است؟ پس، [حسن علیه السلام] از اطلاع دادن به او خود داری کرد.

واقدی می گوید: گفته شده به او سم داده شد، سپس نجات یافت، سپس سم داده شد و نجات یافت، سپس در آخرین بار مرگش فرا رسید و طبیب گفت: این کسی است که سم روده هایش را پاره کرده است. و از بعضی شنیدم که می گفت: معاویه به بعضی از خادمینش مهربانی می کرد تا به او سم دهند.

ابو عوانه از مغیره از ام موسی نقل می کند که جعده دختر اشعث بن قیس به حسن علیه السلام سم داد و مریض شد و به مدت چهل روز تشتی زیرش گذاشته و برداشته می شد.»[[28]]

15. ابن الوردی متوفای 749 هـ

«برخى گفته‌اند که همسر حسن (علیه السلام) - جعده دختر اشعث -  او را مسموم کرد؛ برخى گفته‌اند: این کار به دستور معاویه بوده است و برخى دیگر گفته‌اند که به دستور یزید بوده و او را به طمع انداخت که با تو ازدواج خواهم کرد، ولى به این وعده‌اش وفا نکرد.

حسن (علیه السلام) وصیت کرد که در کنار جدش به خاک سپرده شود، ولی مروان بن حکم مانع این کار شد و این امر سبب ایجاد فتنه بین امویان و هاشمیان شد؛ پس در بقیع دفن شد و وقتی خبر وفات حسن (علیه السلام) به معاویه رسید، [از خوشحالی] سجده کرد.»[[29]]

16. فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی متوفای 925 هـ

این عالم اهل سنت که علیه شیعه کتابی نیز نوشته است، می نویسد:

«آن حضرت شهید است به زهر پالوده ی خالص و در بقیع دفن کرده شده است. و این اشارت است به سبب شهادت آن حضرت؛ روایت کرده اند که چون آن حضرت با اهل شام صلح کرد و خلافت را بگذاشت و با اهل جماعت و سایر اولاد امیرالمؤمنین علی علیه السلام به مدینه نقل فرمود و مدتی در آنجا ساکن شد، بعد از آن جعده بنت اشعث بن قیس که زوجه ی آن حضرت بود، آن حضرت را زهر داد و آن حضرت مریض شد.

روایت کرده اند که در مرض موت می فرمود که، مرا چند نوبت زهر دادن؛ این نبوت اثر آن در رگ جان خود درمی یابم.چون مرض اشتداد یافت فرمود: فرش مرا نقل کنید به صحن خانه، شاید که در ملکوت آسمان و زمین نظر کنم.بعد از آن وفات فرمود.»[[30]]