عامه روایتی نقل کرده اند با این متن: «انی تارک فیکم ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا کتاب الله و سنتی» و آن را در برابر حدیث صحیح «کتاب الله وعترتی» عَلَم کرده اند و آنقدر به آن شهرت داده اند که اکثریتشان (اگر نگویم همگی) حدیث ثقلین را با همین لفظ می شناسند.

اما این حدیث از نظر دلالی یا در تعارض با حدیث کتاب الله و عترتی است که در این صورت به دلیل صحت حدیث کتاب الله و عترتی و عدم توانایی تقابل حدیث کتاب الله و سنتی با آن، این حدیث کنار گذاشته می شود و یا اینکه قابل جمع با آن حدیث است که در این صورت نتیجه اش این می شود که سنت را باید از عترت گرفت تا گمراه نشد.

ابن حجر هیثمی مکی می نویسد:

«و در روایت صحیحی آمده است: «من در میان شما دو امر می گذارم، اگر از آن دو تبعیت کنید هرگز گمراه نمی شوید و آن دو: کتاب الله و اهل بیتم عترتم هستند.» طبرانی افزوده است که: « من درباره ی آن دو از شما سؤال میکنم؛ پس، از آن دو پیشی نگیرید که هلاک می شوید و از آن دو کوتاهی نکنید که هلاک میشوید و به آن ها نیاموزید؛ چرا که آن ها از شما داناتر هستند.» و در روایتی، کتاب الله و سنتی آمده است و مراد از احادیثی که به کتاب محدود می شود، همین است؛ زیرا سنت بیان کننده ی آن است و ذکر سنت از ذکر کتاب بی نیاز می کند.

و نتیجه اینکه بر تمسک به کتاب و سنت و عالمان به آن دو از اهل بیت تشویق شده است و از مجموع آنها استفاده می شود که این امور سه گانه (کتاب، سنت و اهل بیت) تا قیامت باقی هستند.»[[1]] 

اما از نظر سندی نیز این روایت هیچ سند صحیحی ندارد و در هیچ یک از کتب شش گانه ی اهل سنت نیز نیامده است. تنها در موطأ مالک بدون سند آمده که فاقد حجیت است:

وحدثنی عن مالک انه بلغه ان رسول الله صلی الله علیه وآله قال ترکت فیکم أمرین لن تضلوا ما تمسکتم بهما کتاب الله وسنة نبیه.

«مالک حدیث کرد ما را که از رسول خدا صلی الله علیه وآله به او خبر رسیده است که فرمودند: در میان شما دو امر را به جا گذاشتم؛ مادامی که به آن دو تمسک کنید، هرگز گمراه نمی شوید؛ یعنی کتاب خدا و سنت پیامبرش.» [[2]]

این روایت، 3 سند دارد که هیچ یک صحیح نیستند.

نقد و بررسی سند اول:

«حدثنا أبو بکر أحمد بن إسحاق الفقیه أنبأ العباس بن الفضل الأسفاطی ثنا إسماعیل بن أبی أویس وأخبرنی إسماعیل بن محمد بن الفضل الشعرانی ثنا جدی ثنا بن أبی أویس حدثنی أبی عن ثور بن زید الدیلی عن عکرمة عن بن عباس أن رسول الله صلی الله علیه وآله خطب الناس فی حجة الوداع فقال قد یئس الشیطان بأن یعبد بأرضکم ولکنه رضی أن یطاع فیما سوى ذلک مما تحاقرون من أعمالکم فاحذروا یا أیها الناس إنی قد ترکت فیکم ما إن اعتصمتم به فلن تضلوا أبدا کتاب الله وسنة نبیه صلی الله علیه وآله إن کل مسلم أخ المسلم المسلمون إخوة ولا یحل لامرىء من مال أخیه إلا ما أعطاه عن طیب نفس ولا تظلموا ولا ترجعوا من بعدی کفارا یضرب بعضکم رقاب بعض وقد احتج البخاری بأحادیث عکرمة واحتج مسلم بأبی أویس وسائر رواته متفق علیهم وهذا الحدیث لخطبة النبی صلی الله علیه وآله متفق على إخراجه فی الصحیح یا أیها الناس إنی قد ترکت فیکم ما لن تضلوا بعده إن اعتصمتم به کتاب الله وأنتم مسؤولون عنی فما أنتم قائلون وذکر الاعتصام بالسنة فی هذه الخطبة غریب ویحتاج إلیها وقد وجدت له شاهدا من حدیث أبی هریرة.»

این روایت را حاکم نیشابوری نقل کرده و برنامه ی جوامع الکلم در متابعات و شواهد سندش را حسن دانسته است.[[3]]

در حالی که با اسانید صحیح ثابت کردیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله در حجة الوداع حدیث کتاب الله و عترتی را بیان نموده اند و از این رو حاکم نیشابوری بعد از نقل آن می گوید: 

«وذکر الاعتصام بالسنة فی هذه الخطبة غریب = ذکر چنگ زدن به سنت در این خطبه غیر معمول است.»

و از آنجایی که تفاوت این دو حدیث در یک کلمه است، لذا بد حافظه بودن یکی از راویان کافی است تا آن حدیث را با لفظ «سنتی» نقل بکند.

یکی از راویان سند این روایت، إسماعیل بن أبی أویس است که در برنامه ی جوامع الکلم به او رتبه ی «صدوق یخطیء» داده شده است، در حالی که بسیاری از علمای اهل سنت او را تضعیف کرده اند و حتی او را جاعل الحدیث دانسته اند.[[4]]

ابن حجر عسقلانی بعد از نقل اقوال مختلف در مورد این راوی، در نهایت می گوید:

«بنابراین به هیچ یک از احادیث او احتجاج نمی شود، غیر از آنچه که در صحیح بخاری وجود دارد، به خاطر جرح هایی که نسائی و دیگران بر او وارد کرده اند، مگر اینکه دیگران نیز همان روایت او را نقل کرده باشند که در آن صورت روایتش معتبر می شود.»[[5]]

و دیگر راوی مجروح این سند، پدر اسماعیل بن ابی اویس است که از او نیز ضعیف تر و بد حافظه تر است و بسیاری از علمای اهل سنت او را تضعیف و حتی به دروغگویی و جعل حدیث نیز متهمش کرده اند،[[6]] اما در برنامه ی جوامع الکلم به او رتبه ی «مقبول» داده شده است.

محمد ناصر الدین ألبانی نیز به بودن ضعف در این دو راوی اشاره کرده است:

«ابو اویس اصبحی با وجود احتجاج مسلم به او، در او ضعف وجود دارد و همچنین پسرش اسماعیل.»[[7]]

نقد و بررسی سند دوم:

«أخبرنا أبو بکر بن إسحاق الفقیه أنبأ محمد بن عیسى بن السکن الواسطی ثنا داود بن عمرو الضبی ثنا صالح بن موسى الطلحی عن عبد العزیز بن رفیع عن أبی صالح عن أبی هریرة رضی الله عنه قال قال رسول الله صلی الله علیه وآله إنی قد ترکت فیکم شیئین لن تضلوا بعدهما کتاب الله وسنتی ولن یتفرقا حتى یردا علی الحوض»

این روایت را نیز حاکم نقل کرده و در سندش صالح بن موسی الطلحی وجود دارد که متروک است و لذا برنامه ی جوامع الکلم، حکم به ضعف سند این روایت داده است.[[8]]

شعیب الارنؤوط درباره ی سند روایتی که در آن صالح بن موسی قرار دارد، می گوید:

«إسناده ضعیف جدًا، صالح بن موسى الطلحی متروک» [[9]]

نقد و بررسی سند سوم:

«حدثنا سعید بن عثمان قال حدثنا أحمد بن دحیم قال حدثنا محمد بن إبراهیم الدؤلی قال حدثنا علی بن زید الفرائضی قال حدثنا الحسنی عن کثیر بن عبد الله بن عمر بن عوف عن أبیه عن جده قال قال رسول الله صلی الله علیه وآله ترکت فیکم أمرین لن تضلوا ما تمسکتم بهما کتاب الله وسنة نبیه صلی الله علیه وآله.»

این روایت را ابن عبد البر نقل کرده که برنامه ی جوامع الکلم حکم به ضعف سندش داده است.[[10]]

تعدادی از علمای عامه اسناد این روایت را تضعیف کرده اند؛ از جمله دکتر بشار عواد معروف در تحقیقش بر کتاب موطأ مالک، هر سه سند این روایت را با ذکر دلیل تضعیف کرده است:

«و در مورد آن، از اخبار آحاد احادیثی روایت شده است؛ از جمله احادیثی از ابو هریره و عمرو بن عوف. پس حدیث ابو هریره با اسنادش به طول می کشد و در آن صالح بن موسی الطلحی است که متروک است؛ پس حدیث ابو هریره جداً ضعیف است، همانطور که حدیث عمرو بن عوف به طول می کشد از طریق نوه اش کثیر بن عبد الله بن عمرو که او نیز متروک است؛ پس اسناد این حدیث نیز جداً ضعیف است. (التمهید 24/331) ؛ پس این دو حدیث شبیه نیستی هستند (اصلا اعتباری ندارند) و حاکم در مستدرکش ج 1 ص 93 با اسنادش تا اسماعیل بن ابی اویس از ثور بن زید الدیلی از عکرمه از ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه وآله همان را روایت کرده است و این نیز اسنادش ضعیف است؛ چرا که اسماعیل بن ابی اویس در روایاتش در غیر صحیحین (صحیح بخاری و مسلم) در صورت تنها بودن در نقل آن ها ضعیف است؛ بنابراین در این حدیث نیز حدیثش متابعت نمی شود، زمانی که مدارش بر محور او باشد.»[[11]]  

عثمان الخمیس وهابی و دکتر الشریف حاتم بن عارف العونی از اساتید دانشگاه ام القری مکه نیز طبق کلیپ هایی که منتشر شده، به ضعف و بطلان این حدیث تصریح کرده اند.