حضرت علی (ع) تنها پایدار جنگ احد
علاوه بر روایات فرار خلفا در جنگ احد، روایاتی نیز وجود دارد که از ثابت ماندگان در جنگ احد یاد کرده، که نامی از آن ها در آن دیده نمی شود.
مسلم در صحیحش روایت میکند که تنها هفت نفر از انصار و دو نفر از قریش (مهاجرین)؛ یعنی در مجموع 9 نفر در نزد پیامبر صلی الله علیه وآله ماندند و ایستادگی کردند:
«انس بن مالک می‌گوید: روز جنگ احد، رسول الله صلی الله علیه وآله با هفت نفر از انصار و دو نفر از قریش (مهاجران) تنها ماند؛ و هنگامی که مشرکین به او نزدیک شدند، فرمود: «چه کسی آنان را از ما دور میکند تا اینکه به بهشت برود یا رفیقم در بهشت باشد؟» پس مردی از انصار جلو آمد و آنقدر جنگید تا اینکه کشته شد. دوباره مشرکین نزدیک شدند. رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «چه کسی آنان را از ما دور میکند تا به بهشت برود یا رفیقم در بهشت باشد؟» این بار، مرد دیگری از انصار جلو آمد و آنقدر جنگید تا اینکه کشته شد. و این ماجرا همچنان ادامه پیدا نمود تا اینکه هر هفت انصاری کشته شدند. آنگاه رسول الله صلی الله علیه وآله فرمود: «ما با همراهانمان انصاف نکردیم.» (هر هفت نفر آنان کشته شدند و دو نفر مهاجر همچنان باقی ماندند.»[[1]]
در روایت دیگری پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از جنگاوری چند نفر از انصار تمجید کرده اند که حاکی از ثابت ماندن آنهاست:
«از ابن عباس روایت شده است که گفت: علی علیه السلام با شمشیرش بر حضرت فاطمه علیها السلام وارد شد، در حالی که او خون را از صورت رسول خدا صلی الله علیه وآله می شست؛ پس گفت: این شمشیر را بگیر که با آن به خوبی پیکار کردم. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: اگر تو امروز به خوبی جنگیدی، سهل بن حنیف، عاصف بن ثابت، حارث بن صمه و ابو دجانه نیز به خوبی جنگیدند.»[[2]]
این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده و برنامه ی جوامع الکلم نیز حکم به صحت سندش داده است[[3]]؛ همچنین طبرانی نیز نقل کرده و برنامه ی جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده[[4]] و هیثمی نیز رجالش را رجال صحیح دانسته است.[[5]]
ابن ابی شیبه نیز از محمد بن کعب القرظی روایت کرده است که گفت:
« علی علیه السلام در روز احد، فاطمه علیها السلام را ملاقات نمود و فرمود: این شمشیر را بگیر که مورد مؤاخذه قرار نمی گیرد. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ای علی، اگر امروز به خوبی جنگ کردی، پس ابو دجانه، مصعب بن عمیر (از مهاجرین)، حارث بن صمه و سهل بن حنیف (سه نفر از انصار) و مردی از قریش نیز به خوبی جنگیدند.»[[6]]
ابوبکر بیهقی نیز چنین روایت کرده است:
«از عروه بن زبیر نقل شده است که گفت: ... علی بن ابی طالب علیه السلام به مهراس (برکه ای در بالای کوه احد) رفت [تا آب بیاورد] و به فاطمه علیها السلام فرمود: این شمشمیر را نگه دار که در خور سرزنش نیست؛ پس با ظرفی آب آمد ... پس هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله شمشمیر خضاب شده به خون علی علیه السلام را دید، فرمود: اگر به خوبی جنگ کردی، پس به تحقیق که عاصم بن ثابت، حارث بن صمه و سهل بن حنیف نیز به خوبی جنگیدند. و فرمود: مرا از مردم خبر بده که چه کردند و کجا رفتند؟ [علی علیه السلام] گفت: همگی کافر شدند (یعنی همه ی مسلمانان فرار کردند). فرمود: اما مشرکین هرگز تا ابد به چنین پیروزی از ما نمی رسند... .»[[7]]
سند این روایت نیز معتبر است.[[8]]
بنابر این روایات، یکی از دو نفر قریشیِ ثابت مانده در جنگ احد که در روایت مسلم آمده، امیرالمومنین علیه السلام بوده است.
قریشی دیگر هم به گمان عامه طلحه بوده است:
ابو جعفر اسکافی _که ذهبی از او به عنوان علامه[[9]] و خطیب بغدادی به عنوان یکی از متکلمین معتزله[[10]] یاد کرده اند_ در جواب ادعای جاحظ مبنی بر ثبات ابوبکر در روز احد، تنها ثابت ماندگان را علی علیه السلام و طلحه دانسته و این مطلب را به جمهور مورخین و سیره نگاران اهل سنت نسبت داده است:
«جاحظ گفته است: ابوبکر همراه پیامبر صلی الله علیه وآله در روز احد ثابت ماند، همانطور که علی علیه السلام ثابت ماند؛ لذا افتخاری برای هیچ کدام از آن دو بر دیگری در آن روز نیست. شیخ ما ابو جعفر رحمه الله [در جوابش] گفت: اما ثباتش (ثبات ابوبکر) در روز احد، پس بیشتر مورخین و ارباب سیره نگاران آن را انکار می کنند و جمهور آنها روایت می کنند که همراه پیامبر صلی الله علیه وآله کسی نماند بجز علی علیه السلام و طلحه .»[[11]]
محمد بن عبد الوهاب نیز در بحث ماجرای جنگ احد می نویسد:
«در آن روز ابو دجانه، طلحه، حمزه (علیه السلام)، علی (علیه السلام)، نضر بن انس و سعد بن الربیع به خوبی امتحان دادند ... و مشرکین به سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله هجوم بردند و ایشان را مجروح کردند و دندانش را شکستند و مصعب بن عمیر (پرچمدار مسلمین) در پیشاپیش آن حضرت به شهادت رسید؛ پس پرچم را به علی بن ابی طالب علیه السلام داد ... .»[[12]]
از این سخن محمد بن عبدالوهاب نیز روشن می شود که آن دو نفر از مهاجرین که در معرکه ی احد ثابت ماندند، حضرت علی علیه السلام و طلحه بودند.
اما طلحه نیز بعد از شنیدن ندای کشته شدن پیامبر صلی الله علیه وآله فرار کرد که روایاتش در روایت دوم در مبحث فرار عمر در جنگ احد گذشت.
در نتیجه تنها شخص از قریش و مهاجرین (از میان زندگان) که در معرکه ایستادگی کرد، امیر المومنین علیه السلام بوده، همانطور که حاکم در مستدرکش از ابن عباس نقل کرده است که گفت:
«برای علی علیه السلام چهار خصلت و ویژگی هست که برای احدی نیست: او اولین نفر از بین عرب و عجم است که همراه رسول خدا علیه السلام نماز گزارد؛ او کسی است که پرچمدار پیامبر صلی الله علیه وآله در همه ی جنگ ها بود؛ او کسی است که به همراه پیامبر صلی الله علیه وآله در روز مهراس (جنگ احد) مانده و مبارزه کرد [در حالیکه همگی مردم فرار کردند] و او کسی است که پیامبر صلی الله علیه وآله را غسل داد و در قبرش گذاشت.»[[13]]
[[1]] صحیح مسلم ج 3 ص 1415 ح 1789 عن أنس بن مالک أن رسول الله علیه السلام أفرد یوم أحد فی سبعة من الأنصار ورجلین من قریش فلما رهقوه قال من یردهم عنا وله الجنة أو هو رفیقی فی الجنة فتقدم رجل من الأنصار فقاتل حتى قتل ثم رهقوه أیضا فقال من یردهم عنا وله الجنة أو هو رفیقی فی الجنة فتقدم رجل من الأنصار فقاتل حتى قتل فلم یزل کذلک حتى قتل السبعة فقال رسول الله علیه السلام لصاحبیه ما أنصفنا أصحابنا
[[2]] عن بن عباس قال دخل علی بسیفه على فاطمة رضی الله عنهما وهی تغسل الدم عن وجه رسول الله علیه السلام فقال خذیه فلقد أحسنت به القتال فقال رسول الله علیه السلام إن کنت قد أحسنت القتال الیوم فلقد أحسن سهل بن حنیف وعاصم بن ثابت والحارث بن الصمة وأبو دجانة هذا حدیث صحیح على شرط البخاری ولم یخرجاه وفیه تأدیب لمن یرى هو أفضل منه
[[3]] المستدرک على الصحیحین ج 3 ص 463 ح 5737 حکم برنامه جوامع الکلم: إسناده متصل ، رجاله ثقات
[[4]] المعجم الکبیر ج 11 ص 251 ح 11644 حکم برنامه ی جوامع الکلم: إسناده حسن رجاله ثقات عدا محمد بن عثمان بن أبی شیبة وهو صدوق حسن الحدیث
[[5]] مجمع الزوائد ج 6 ص 123 قال الهیثمی: رواه الطبرانی ورجاله رجال الصحیح
[[6]] مصنف ابن أبی شیبة ج 7 ص 370 ح 36779 حدثنا زید بن حباب قال أخبرنا موسى بن عبیدة قال أخبرنی محمد بن کعب القرظی أن علیا لقی فاطمة یوم أحد فقال خذی السیف غیر مذموم فقال رسول الله علیه السلام یا علی إن کنت أحسنت القتال الیوم فقد أحسنه أبو دجانة ومصعب بن عمیر والحارث بن الصمة وسهل بن حنیف ثلاثة من الأنصار ورجل من قریش
[[7]] دلائل النبوة ج 3 ص 282-283 أخبرنا أبو عبد الله الحافظ قال أخبرنا أبو جعفر البغدادی قال حدثنا محمد بن عمرو بن خالد قال حدثنا أبی قال حدثنا ابن لهیعة عن أبی الأسود عن عروة بن الزبیر قال ... وسعى علی بن أبی طالب رضی الله عنه إلى المهراس وقال لفاطمة امسکی هذا السیف غیر ذمیم فأتى بماء فی مجنة ... فلما أبصر رسول الله سیف علی مخضبا دما قال إن کنت أحسنت القتال فقد أحسن عاصم بن ثابت والحارث بن الصمة وسهل بن حنیف وقال أخبرونی عن الناس ما فعلوا أو أین ذهبوا قال کفر عامتهم قال أما إن المشرکین لن یصیبوا منا مثلها أبدا نبیحهم ثم أقبلوا إلى دورهم
[[8]] بررسی سند روایت:
الحاکم النیسابوری: ثقة حافظ / محمد بن محمد الجمال: ثقة ثبت / محمد بن عمرو الحرانی: توثیقش می آید/ عمرو بن خالد الحرانی: ثقة / عبد الله بن لهیعة الحضرمی: توثیقش می آید / محمد بن عبد الرحمن الأسدی: ثقة / عروة بن الزبیر الأسدی: ثقة فقیه مشهور
توثیق محمد بن عمرو الحرانی
ذهبی در ترجمه ی پدرش عمرو بن خالد، از محمد به عنوان الامام یاد کرده است:
«عمرو بن خالد خ ق ابن فروخ بن سعید بن عبد الرحمن بن واقد بن لیث الحافظ الحجة أبو الحسن التمیمی ویقال الخزاعی الجزری الحرانی نزیل مصر وهو والد الامام أبی علاثة محمد بن عمرو.» سیر أعلام النبلاء ج 10 ص 427-428
ضیاء مقدسی در صحیحش از او روایت نقل کرده و محقق کتاب، دکتر عبدالملک دهیش سند روایاتش را حسن دانسته است.
الاحادیث المختارة، ج 4 ص 318 ح 1499، ج 8 ص 93 و ...
لازم به ذکر است که این راوی طبق برنامه جوامع الکلم، شیخ 14 نفر از راویان ثقه در نزد اهل سنت است.
توثیق عبدالله بن لهیعه
احمد شاکر که از علمای معاصر است و همه ی اقوال علمای جرح و تعدیل در مورد او را دیده، چنین می گوید:
«او ثقه و صحیح الحدیث است و درباره اش خیلی ها بدون دلیل به جهت حفظش سخن گفته اند و ما بسیاری از احادیثش را تحقیق کرده ایم و کلام علما در مورد او را فهمیده ایم، سپس متقاعد شدیم که او صحیح الحدیث است و آنچه از ضعف در روایاتش وجود دارد، تنها از جانب کسانی است که او از آن ها روایت کرده است و یا کسانی که آن ها از او روایت کرده اند و البته او نیز مانند همه ی راویان، خطا می کند.»
سنن الترمذی بتحقیق وشرح احمد محمد شاکر ، ج 1 ص 16 ح 10 وهو ثقة صحیح الحدیث وقد تکلم فیه کثیرون بغیر حجة من جهة حفظه، وقد تتبعنا کثیراً من حدیثه، وتفهمنا کلام العلماء فیه فترجح لدینا أنه صحیح الحدیث، وأن ما قد یکون فی الروایة من الضعف إنما هو ممن فوقه أو ممن دونه، وقد یخطئ هو کما یخطئ کل عالم وکل راو.
[[9]] سیر أعلام النبلاء ج 10 ص 550 الإسکافی وهو العلامة أبو جعفر محمد بن عبد الله السمرقندی ثم الإسکافی المتکلم وکان أعجوبة فی الذکاء وسعة المعرفة مع الدین والتصون والنزاهة
[[10]] تاریخ بغداد ج 5 ص 416 رقم 2929 محمد بن عبد الله أبو جعفر المعروف بالإسکافی أحد المتکلمین من معتزلة البغدادیین له تصانیف معروفة وکان الحسین بن علی الکرابیسی یتکلم معه ویناظره وبلغنی أنه مات فی سنة أربعین ومائتین
[[11]] شرح نهج البلاغة ج 13 ص 177 قال الجاحظ : وقد ثبت أبو بکر مع النبی علیه السلام یوم أحد ، کما ثبت علی ، فلا فخر لأحدهما على صاحبه فی ذلک الیوم . قال شیخنا أبو جعفر رحمه الله : أما ثباته یوم أحد : فأکثر المؤرخین وأرباب السیر ینکرونه ، وجمهورهم یروی أنه لم یبق مع النبی علیه السلام إلا علی وطلحة
[[12]] مختصر السیرة ج 1 ص 163 وأبلى یومئذ أبو دجانة ، وطلحة ، وحمزة ، وعلی ، والنضر بن أنس ، وسعد بن الربیع بلاء حسنا ... وخلص المشرکون إلى رسول الله ، فجرحوه جراحات ، وکسروا رباعیته ، وقتل مصعب بن عمیر بن یدیه . فدفع اللواء إلى علی بن أبی طالب ...
[[13]] المستدرک على الصحیحین ج 3 ص 120 ح 4582 حدثنی أبو عمرو محمد بن عبد الواحد الزاهد صاحب ثعلب إملاء ببغداد ثنا محمد بن عثمان بن أبی شیبة ثنا زکریا بن یحیى المصری حدثنی المفضل بن فضالة حدثنی سماک بن حرب عن عکرمة عن بن عباس رضی الله عنهما قال لعلی أربع خصال لیست لأحد هو أول عربی وأعجمی صلى مع رسول الله علیه السلام وهو الذی کان لواؤه معه فی کل زحف والذی صبر معه یوم المهراس وهو الذی غسله وأدخله قبره
