حاکم نیشابوری از شعبه غلام ابن عباس روایت کرده است که:

«ابن عباس نزد عثمان آمد و گفت: چرا دو برادر، سـهم الارث مادر را به یک ششم تقلیل می دهند؟ با آنکه در قرآن آمده است:((اگر (میت) برادرانی داشـته باشد)) در حالی که دو برادر در زبان و گفتار قومت، برادران شمرده نمی شوند. عثمان گفت: من نمیتوانم قانونی را که پیش از من بوده و در شهرها جریان یافته است و مردم بر طبق آن ارث برده اند را رد کنم.»^[[1]]

سند این روایت را حاکم تصحیح کرده و ذهبی نیز با نظر او موافقت نموده است.^[[2]]

طبری نیز در تفسیرش این روایت را نقل کرده و سپس می نویسد:

«گروه یاران پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} و شاگردان آنها و کسانی از علمای اسلام که پس از آنان در هر زمان آمدند، گویند: اینکه خداوند فرموده است: ((اگر (میت) برادرانی داشته باشد، یک ششم ترکه اش به مـادر می رسـد)) مقصود ایشان دو برادر یـا بیشتر است و اگر- به جای آن ها- دو یا بیشتر خواهران باشـند نیز حکم همین است، چنان که اگر یک برادر و یک خواهر هم باشـد، حکم همین است: و گروهی از کسانی که این اطلاق را درست میداننـد، چنین دلیل آورده اند که این را امت از بیان خداوند به زبان پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} گفته و امت پیامبر او در ضـمن خبری مسـتفیض، آن را آورده اند که ورود آن، راه هر بهانه ای را می بندد و هر تردیـدی را از دل خلق می زداید.

رأی درست بـه نظر من آن است که مقصود از فراز ((اگر برای او برادرانی باشد)) آن است که میت دو برادر به بـالا داشته باشد و این همان رأیی است که اصحاب رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} داشته اند و با قول ابن عباس نمی سازد؛ زیرا صحت رأی ایشان و این که سخن ایشان در این باره از روی دلیل بوده، و این که قول ابن عباس را در این باره انکار کرده اند، همه این ها را امت اسلام، هر طبقه ای از طبقه پیشین خود گرفته و نقل کرده اند.

اگر کسی بگویـد: چگونه دو برادر را برادران خوانده است، با آن که می دانیم کلمه ی اخوین (= دو برادر) در لغت عرب صیغه ای است که کاربرد آن با کاربرد صـیغه ی اخوه (برادران) هماننـد نیست، می گوییم: به راستی که این همانندی هست؛ زیرا از خصوصیات زبان عرب جمع کردن میان دو کلام است به اعتبار نزدیکی معنی آن دو- هر چند که از بعضـی لحاظ با هم فرق داشـته باشند- پس چون چنین شـد و بودن این روش در زبان ایشان با گزارش های بسـیار ثابت گردیـد و در کلام ایشان امری معمول و رایج دیدیم که بگویند عبدالله و عمر را بر سرهایشان (و نه بر سر آن دو) زدم و پشت هایشان (و نه پشت آن دو) را به درد آوردم و این را در زبـان ایشـان بیش از آن شـنیدم تا بگوینـد: پشت آن دو را به درد آوردم؛ هر چنـد که به صورت اخیر هم استعمال می شود و نظیر آن قـول فرزوق است که فؤاد (= دل) را وقـتی به کلمه تثنیه اضافه کرده، خود آن را نیز به صورت مثنی به کار برده- و نه جمع- وگفته: " بما فی فوادینا من الشوق و الهوی ** فیبرا منهاض الفواد المشغف" و این گونه استعمال هر چند غلط نیست؛ ولی شیواتر از آن، این است که کلمه «افئدتنا» به کار رود، چنان که در قرآن نیز وقتی کلمه قلب را مضـاف برای یک کلمه مثنی قرار می دهد، خداوند آن را به صورت جمع به کار می برد و می فرماید: ((ان تتوبا الی الله فقـد صغت قلوبکما = اگر شما دو تن به سوی خدا بازگردیـد، شایسته است؛ زیرا دل های هر دوتان منحرف شده است.)) پس همان گونه که شرح دادم، هر عضو تکی انسان چون با عضو تکی کسی دیگر ضمیمه شـد، و دو چیز متعلق به دو کس گردید، در آن حال اسـتعمال لفظ جمع در منطق عرب فصـیح تر و در کلام او رایـج تر است و آن گاه دو برادر نیز دو شخص انـد که هر یک از آن دو به غیر از دیگری است و دارای جانی به غیر از جان دیگری و این است که معنی آن دو شباهت دارد به اعضای تکی انسان- که برای آن ها دومی نیست- و از ایـن لحـاظ مانند همان حکمی را که بر آن اعضـاء جاری می داشتیم، در اینجا نیز معمول می داریم و اخوه (برادران) را برای اخوین (= دو برادر) بـه همان گـونه به کـار می بریم که پشت هـا را در معنی دو پشت، و دهـان هـا را در معنی دو دهـان، و دل هـا را در معنی دو دل، و تـازه برخی از نحویان گفته اند این که در آیه آمـده: ((برادران)) چون اقل جمع دو تا است.»^[[3]]

حاکم همچنین روایت کرده است که: «زید بن ثابت، بودن دو برادر برای میت را موجب نقصان سهم الارث مادر می دانست و می گفت: عرب دو برادر را نیز برادران می نامند.»^[[4]]

حاکم سپس این روایت بر شرط شیخین صحیح دانسته و ذهبی نیز نظر او را تایید میکند.^[[5]]

ابن ابی حاتم نیز در تفسیرش در تفسیر آیه ی ((و اگر او را برادرانی باشـد، شش یک به مادر می رسـد)) با سند حسن^[[6]] از قتاده روایت می کند که گفت:

«اینان به مادر زیان زدند و ارث به خودشان هم نمی رسد و اگر یک برادر باشد، موجب حرمان مادر از ثلث ماترک نمی شود و اگر بیشتر باشد، می شود.»^[[7]]

و جصاص قول صحابه را در حرمان مادر از ثلث ماترک با بودن دو برادر- همچون سه برادر و بیشتر- آورده و می نویسـد:

«دلیلش این که نام برادران (اخوه) بر دو تن اطلاق می شود، چنان که در آیه ((ان تتوبا الی الله فقد صـغت قلوبکما)) به جای «قلبان» کلمه «قلوب» به کار برده و در جای دیگر گفته: ((و هل اتاک نبا الخصم اذ تسوروا المحراب = و آیا گزارش آن اهل دعوی که از محراب بالا رفتند به تو رسیده)) که می بینیم فعل «تسوروا» را به صورت جمع آورده، با آن که فاعل آن مثنی بوده است، چنان که از آیه ی پس از آن برمی آید: ((خصـمان بغی بعضنا علی بعض = ما دو صاحب دعواییم که یکی مان بر دیگری ستم روا داشته است)) و در آیه دیگر میخوانیم که: (( اگر برادران و خواهرانی باشند، هر مرد دو برابر زن ارث ببرد)) که اگر یک برادر و یک خواهر هم باشد، حکم این آیه درباره ایشان جاری است.»^[[8]]

امام مالک نیز بعد از ذکر آیه ی «اگر میت برادرانی داشته باشد، یک ششم ماترک به مادرش می رسد.» مینویسد:

«سنت بر این گذشته است که دو برادر و بیشتر را برادران بشمارند.»^[[9]]

محمد بن علی شوکانی نیز می نویسد:

«اجماع اهل علم بر آن است که در مانع شـدن از رسـیدن یک سوم ما ترک به مادر- و در رساندن سهم او به یک ششم- دو برادر و بیشتر می توانند مشمول "برادران" شوند بجز اینکه از ابن عباس روایت شده است که او دو برادر را مانند یک برادر قرار داد در عدم مانع شدنشان از رسیدن یک سوم ماترک به مادر.»^[[10]]

مرحوم علامه امینی می فرماید: این بود فتوای علمای امت دربـاره برادران، که می رساند درست بودن اطلاق برادران بر دو برادر در آیه کریمه، بر خلیفه پوشیده مانده است؛ زیرا از زبان ملتش بی خبر بوده و ندانسته که گذشتگان، کلمه اخوه ( برادران) را به گونه ای می فهمیدند که دو برادر را هم شامل شود و گمان کرده که پیشینیان او با مفهوم زبان ملتش مخالفت نموده اند و بر خلاف کتاب خدا بر آن رفته اند که دو برادر می توانند سهم الارث مادر را بکاهند، و آنگاه آمده است و افسوس می خورد که آنچه را واقع شده نمی توانـد تغییر دهـد و آئینی را که مردم پیروی کنند نمی یارد بشکند. این است نمونه اطلاع این مرد در پیرامون کتاب خدا و ادله احکام و واجبات مسلمه میان ملت!

البته ابن عباس از فهم زبان توده اش پرت نیفتاده بود؛ زیرا وی از سـروران عربان و از بزرگان قریش و از خانواده ای بود که در زبان تازی از هر کسی شیوا گوی تر بودند و مقصود وی از سـؤالی که از خلیفه کرد، این بود که به اجتماع بفهماند دانش خلیفه در زمینه ساده ترین چیزهایی که ماننـد اویی باید بداند، چه رسد به مسائل مشـکله، چه اندازه است و احاطه او به لغات و آشـنایی اش با موارد استعمال آن ها، که مقـدمه واجب برای گرفتن حکم از کتـاب و سـنتی است که به این زبـان آمده، تـا کجا است. و همین بود که ابن عباس مطلب خود را به صورت سوال از علت اسـتنباط حکم به آن گونه مطرح کرد و درباره اصل حکم سؤالی پیش نیاورد و اصل حکم برایش مسـلّم بود، نه اینکه آنچه را برای خلیفه- به صورت سؤال از علت استنباط حکم به آن گونه- مطرح کرد، ایرادی باشد که به اصل حکم محروم شـدن مادر از ثلث با بودن دو برادر داشته باشد و اگر خود او اصل این حکم را نمی پذیرفت، البته یارانش هم که پا جای پای او نهادند از وی پیروی می کردند، با آن که همه ایشان در " محروم شدن مادر از ثلث با بودن دو برادر " با مسلمانان و علمای ایشان همداستان هستند.