افزودن عثمان بر تعداد اذان ها در جمعه
بخاری در صحیحش از سائب بن یزید روایت می کند که گفت:
«برنامه اذان گفتن در روز جمعه، آغازش در روزگار رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و در روزگار ابوبکر و در روزگار عمر، و در هنگامی بود که پیشوا بر منبر می نشست و چون در عهد خلافت عثمان تعداد مسلمانان افزایش یافت، از این رو او دستور داد تا در روز جمعه اذان سوم را نیز سر دهند. به همین جهت در الزّوراء (منطقه اى در بازار مدینه) اذان سوّم سر داده شد و این رسم در میان مردم رسوخ یافت.»[[1]]
بخاری همین مطلب را با سندی دیگر نیز روایت کرده است.[[2]]
ابن حجر عسقلانی در شرحش بر صحیح بخاری می نویسد:
«چنان برمی آید که آن هنگام مردمان در همه شهرها کار عثمان را در پیش گرفتند؛ زیرا وی خلیفه ای بود که فرمانش به کار بسته می شد؛ با این همه، فاکهانی چنان آورده که اولین کسی که نخستین اذان را پدید آورد، در مکه حجاج بود و در بصره زیاد و به من چنان رسیده که مردمانی که در باختر نزدیک هستند، تاکنون نیز جز یکبار برای ایشان اذان داده نمی شود و ابن ابی شیبه آورده است که ابن عمر گفت: نخستین اذان که در روز جمعه دهند بدعت است، که هم گمان می رود این سخن را از آن روی گفته که این کار را درست نمیشمرده و هم گمان می رود که می خواهد بگوید: این برنامه در روزگار پیامبر صلی الله علیه وآله پیاده نمیشده و هر چه در روزگار او نبوده، بدعت نامیده می شود.»[[3]]
عبدالرحمن مبارکفوری نیز می نویسد:
«پس هنگامی که دانستی مراد از سنت خلفای راشدین جز طریقت موافق آن ها با طریقت پیامبر صلی الله علیه وآله نیست، بر تو روشن می شود که استدلال بر سنت بودن اذان سوم که از اجتهاد های عثمان است، تمام نیست. آیا نمی بینی که ابن عمر گفت: اذان اول در روز جمعه بدعت است؟ پس اگر این استدلال، تامّ و کامل بود و اذان سوم، جزء سنّت به شمار مى آمد، به هر دلیل واژه بدعت ـ چه از روى انکار و چه غیر آن ـ بر آن اطلاق نمى شد؛ زیرا جایز نیست واژه بدعت ـ به هر معنایى که باشد ـ در مورد سنّت به کار رود. بنابراین، روى این موضوع، بیندیش.»[[4]]
بسیاری از بزرگان اهل سنت به بدعت بودن اذان سوم در روز جمعه تصریح کرده اند که در ادامه سخن چند نفر را ذکر می کنیم.
عبدالله بن عمر
ابن ابی شیبه با سند صحیح (طبق نظر دکتر الشثری)[[5]] از نافع از ابن عمر نقل کرده است که گفت: «اذان اول در روز جمعه، بدعت است.»[[6]]
وی همچنین با سند صحیح (طبق نظر دکتر الشثری)[[7]] نقل کرده است که هشام بن غاز گوید:
«از نافع غلام ابن عمر از اذان اول در روز جمعه پرسیدم که آیا بدعت است؟ پس گفت: ابن عمر گفت: بدعت است.»[[8]]
ابن شهاب زهری
ابن ابی شیبه با سند حسن[[9]] از زهری نقل کرده است که گفت:
«اذان هنگام خروج امام بود؛ پس امیر المومنین عثمان اذان دوم را در زوراء بدعت نهاد تا مردم را جمع کند.»[[10]]
وی با سندی دیگر از زهری نقل کرده است که گفت: «اولین کسی که اذان اول را بدعت نهاد، عثمان بود تا با آن اهل بازار ها را ندا دهد.»[[11]]
ابن ابی شیبه همچنین با سند صحیح[[12]] از زهری نقل کرده است که گفت: «می بینم که بیع در هنگام اذان اولی که عثمان آن را بدعت نهاد، ترک می شود.»[[13]]
به نظر می رسد که مستند قول زهری، سخن سعید بن مسیب است؛ آنطور که عبدالرزاق با سند صحیح[[14]] از طریق زهری از او این مطلب را نقل کرده است.[[15]]
حسن بصری
ابوبکر بن ابی شیبه با سند صحیح[[16]] از حسن بصری نقل کرده است که گفت: «ندای اول در روز جمعه، هنگام خروج امام می باشد و آن که قبل از آن است، بدعت می باشد.»[[17]]
عمرو بن دینار
عبدالرزاق همچنین از طریق ابن جریج مکی از عمرو بن دینار (ثقة ثبت) نقل کرده است که گفت: «عثمان اولین کسی بود که اذان اول را در روز جمعه اضافه کرد؛ هنگامی که مردم زیاد شدند؛ پس در زوراء اذان داده می شد؛ و اما اولین کسی که در بلاد ما آن را اضافه کرد، حجاج بود.»[[18]]
مِقبل بن هادی الوادعی
وی در جواب این سوال که: «آیا اذان اول در روز جمعه، سنت است؟» بعد از نقل بعضی روایات و اقوال علما، در نهایت می گوید:
((پس از اینجا دانسته می شود که اذان [اول] سنت نیست و شایسته نیست که مسلمان آن را انجام دهد؛ و آن تنها اجتهاد عثمان است، و اجتهاد ممکن است درست باشد و یا خطا.
و پیامبر صلی الله علیه وآله بعد از اینکه می فرماید: «بر شما باد به سنت من و سنت خلفای راشدین هدایت یافته و بسیار محکم به آن تمسک جویید» ، فرمود: «و بسیار از تازه وارد شده (در دین) پرهیز کنید؛ چون هر تازه پیدا شده ای بدعت و هر بدعتی گمراهی است.»
بلکه پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: «خداوند پرده ای بین قبول توبه هر بدعت گذاری گذاشته است تا وقتی که دست از بدعت خویش بردارد.» این روایت را طبرانی و ابن ابی عاصم از انس نقل کرده اند و حافظ منذی گفته است: سندش حسن است.))[[19]]
بسیاری دیگر از بزرگان اهل سنت نیست به بدعت بودن این اذان تصریح کرده اند؛ اما برای اینکه خیال خود را از توجیه تراشی برای بدعث عثمان راحت کنند، ادعا کرده اند که در زمان عثمان توسط مردم این بدعت گذاشته شد!!
[[1]] صحیح البخاری ج 1 ص 309 ح 870 حدثنا آدم قال حدثنا بن أبی ذئب عن الزهری عن السائب بن یزید قال کان النداء یوم الجمعة أوله إذا جلس الإمام على المنبر على عهد النبی صلى الله علیه وسلم وأبی بکر وعمر رضی الله عنهما فلما کان عثمان رضی الله عنه وکثر الناس زاد النداء الثالث على الزوراء
[[2]] صحیح البخاری ج 1 ص 309 ح 871 حدثنا أبو نعیم قال حدثنا عبد العزیز بن أبی سلمة الماجشون عن الزهری عن السائب بن یزید أن الذی زاد التأذین الثالث یوم الجمعة عثمان بن عفان رضی الله عنه حین کثر أهل المدینة ولم یکن للنبی صلى الله علیه وسلم مؤذن غیر واحد وکان التأذین یوم الجمعة حین یجلس الإمام یعنی على المنبر
[[3]] فتح الباری ج 2 ص 394 والذی یظهر أن الناس أخذوا بفعل عثمان فی جمیع البلاد إذ ذاک لکونه خلیفة مطاع الأمر لکن ذکر الفاکهانى أن أول من أحدث الأذان الأول بمکة الحجاج وبالبصرة زیاد وبلغنی أن أهل المغرب الأدنى الآن لا تأذین عندهم سوى مرة وروى بن أبی شیبة من طریق بن عمر قال الأذان الأول یوم الجمعة بدعة فیحتمل أن یکون قال ذلک على سبیل الإنکار ویحتمل أنه یرید أنه لم یکن فی زمن النبی صلى الله علیه وسلم وکل ما لم یکن فی زمنه یسمى بدعة
[[4] ] تحفة الأحوذی ج 3 ص 41 فَإِذَا عَرَفْتَ أَنَّهُ لَیْسَ المراد بسنة الخلفاء الراشدین إلا طریقتهم الموافقة لِطَرِیقَتِهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ لَاحَ لَکَ أَنَّ الِاسْتِدْلَالَ عَلَى کَوْنِ الْأَذَانِ الثَّالِثِ الَّذِی هُوَ مِنْ مُجْتَهَدَاتِ عُثْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أمرا مسنونا لیس بتام ألا ترى أن بن عُمَرَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ الْأَذَانُ الْأَوَّلُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِدْعَةٌ فَلَوْ کَانَ هَذَا الِاسْتِدْلَالُ تَامًّا وَکَانَ الْأَذَانُ الثَّالِثُ أَمْرًا مَسْنُونًا لَمْ یُطْلِقْ عَلَیْهِ لَفْظَ الْبِدْعَةِ لَا عَلَى سَبِیلِ الْإِنْکَارِ وَلَا عَلَى سَبِیلِ غَیْرِ الْإِنْکَارِ فَإِنَّ الْأَمْرَ الْمَسْنُونَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُطْلَقَ عَلَیْهِ لَفْظُ الْبِدْعَةِ بِأَیِّ مَعْنًى کَانَ فَتَفَکَّرْ.
[[5] ] المصنف ت الشثری، ج 4 ص 158 ح 5548 پی دی اف
[[6]] مصنف ابن أبی شیبة ج 1 ص 470 ح 5437 حدثنا شبابة قال حدثنا هشام بن الغاز عن نافع عن بن عمر قال الأذان الأول یوم الجمعة بدعة
[[7]] المصنف ت الشثری، ج 4 ص 159 ح 5552 پی دی اف
[[8] ] مصنف ابن أبی شیبة ج 1 ص 470 ح 5441 حدثنا وکیع قال حدثنا هشام بن الغاز قال سالت نافعا مولى بن عمر الأذان الأول یوم الجمعة بدعة فقال قال بن عمر بدعة
[[9] ] بررسی سند روایت طبق برنامه جوامع الکلم:
إسماعیل بن علیة الأسدی: ثقة حافظ حجة / برد بن سنان الشامی: صدوق رمی بالقدر / محمد بن شهاب الزهری: الفقیه الحافظ متفق علی جلالته وإتقانه
[[10] ] مصنف ابن أبی شیبة ج 1 ص 470 ح 5440 حدثنا بن علیة عن برد عن الزهری قال کان الأذان عند خروج الإمام فأحدث أمیر المؤمنین عثمان التأذینة الثالثة على الزوراء لیجتمع الناس
[[11]] مصنف ابن أبی شیبة ج 1 ص 470 ح 5438 حدثنا هشیم عن أشعث عن الزهری قال أول من أحدث الأذان الأول عثمان لیؤذن أهل الأسواق
[[12] ] بررسی سند روایت طبق برنامه جوامع الکلم:
عبد الله بن المبارک الحنظلی: ثقة ثبت / معمر بن أبی عمرو الأزدی: ثقة ثبت فاضل / محمد بن شهاب الزهری: الفقیه الحافظ متفق علی جلالته وإتقانه
[[13] ] مصنف ابن أبی شیبة ج 7 ص 269 ح 35974 حدثنا بن مبارک عن معمر عن الزهری قال أرى أن یترک البیع عند الأذان الأول أحدثه عثمان رضی الله عنه
[[14]] بررسی سند روایت طبق برنامه جوامع الکلم:
عبد الرزاق بن همام الحمیری: ثقة حافظ / معمر بن أبی عمرو الأزدی: ثقة ثبت فاضل / محمد بن شهاب الزهری: الفقیه الحافظ متفق علی جلالته وإتقانه / سعید بن المسیب القرشی: أحد العلماء الأثبات الفقهاء الکبار
[[15] ] مصنف عبد الرزاق ج 3 ص 206 ح 5342 عبد الرزاق عن معمر عن الزهری عن بن المسیب قال کان الاذان فی یوم الجمعة على عهد رسول الله صلى الله علیه وسلم وأبی بکر وعمر أذانا واحدا حتى یخرج الامام فلما کان عثمان کثر الناس فزاد الاذان الاول وأراد أن یتهیأ الناس للجمعة
[[16] ] بررسی سند روایت طبق برنامه جوامع الکلم:
ابن أبی شیبة العبسی: ثقة حافظ / هشیم بن بشیر السلمی: ثقة / منصور بن المعتمر السلمی: ثقة / الحسن البصری: ثقة
[[17]] مصنف ابن أبی شیبة ج 1 ص 470 ح 5435 حدثنا أبو بکر قال حدثنا هشیم بن بشیر عن منصور عن الحسن أنه قال النداء ( ( ( النداؤ ) ) ) الأول یوم الجمعة الذی یکون عند خروج الإمام والذی قبل ذلک محدث
[[18] ] مصنف عبد الرزاق ج 3 ص 206 ح 5341 عبد الرزاق عن بن جریج قال أخبرنی عمرو بن دینار أن عثمان أول من زاد الأذان الأول یوم الجمعة لما کثر الناس زاده فکان یؤذن به على الزوراء قال وأما أول من زاده ببلادنا فالحجاج
[[19] ] إجابة السائل على أهم الْمَسائل، ص 414-416 س 209 پی دی اف / شیخ هل الأذان الأول یوم الْجُمعة سنة؟ ... فعرف من هذا أن الأذان لیس بسنة، ولا ینبغی أن یفعله الْمُسلم، وإنما اجتهد عثمان، والاجتهاد قد یصیب وقد یُخطئ، والرسول صلی الله علیه وسلم یقول بعد أن قال: «علیکم بسنتِی وسنة الْخُلفاء الراشدین الْمَهدیین، عضوا علیها بالنواجذ». قال: «وإیاکم ومُحدثات الأمور؛ فإن کل مُحدثة بدعة.» بل یقول: «إن الله حجب التوبة عن کل صاحب بدعة حَتَّى یدع بدعته» رواه الطبرانی، وابن أبی عاصم من حدیث أنس. وقال الْحَافظ الْمُنذری: إن سنده حسن.
