روایات پیشگویی های پیامبر (ص) از ظهور حاکمان ظالم و ضد دین
بنابر روایات اهل سنت، رسول خدا صلی الله علیه وآله خطاب به تعدادی از خواص اصحابشان - که همگی در دوران خلافت عثمان رحلت کرده اند بجز حذیفه بن یمان که چند روز بعد از قتل عثمان وفات یافت - خبر از ظهور پیشوایان گمراه و بدعت گذار داده اند.
آن اصحاب عبارتند از: عبدالله بن مسعود، ابوذر غفاری، عباده بن صامت و حذیفه بن یمان.
1. عبد الله بن مسعود (متوفای سال 32 هـ)
ابن حجر عسقلانی در شرح حال ابن مسعود می نویسد:
عبدالله بن مسعود از سابقین اولین و از بزرگان علمای صحابه است که در سال 32 هـ یا [اندکی] بعد از آن در مدینه درگذشت.»[[1]]
روایت اول:
ابن حبان با سند نیکو (طبق نظر ارنؤوط) در صحیحش[[2]] از عطاء بن یسار و او از ابن مسعود روایت میکند که می گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: به زودی بعد از من امیرانی خواهد بود که حرف می‌زنند؛ اما به گفته‌هایشان عمل نمی‌کنند و کارهایی انجام می‌دهند که درباره‌ی آنها دستوری ندارند. پس هرکس، با دست با آنها جهاد کند مؤمن است. و هر کس با زبان با آنها جهاد کند، مؤمن است. و هر کس با قلب با آنها جهاد کند مؤمن است و بعد از آن ایمانی وجود ندارد.»[[3]]
قریب به مضمون این حدیث را مسلم در صحیحش نقل کرده است.[[4]]
روایت دوم:
احمد بن حنبل از عبدالله بن مسعود و او از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت کرده است که فرمود:
«به زودی کسانی ولی امر شما می شوند که سنت را خاموش می کنند و به بدعت ها عمل می کنند و نماز را از وقتش عقب می اندازند.
ابن مسعود گوید: من گفتم: یا رسول الله، اگر آن ها را درک کردم، چکار کنم؟
فرمود:از من می پرسی ای پسر ام عبد؟! نباید از کسی که از خداوند سرپیچی می کند، اطاعت کرد. و این را سه مرتبه تکرار کردند.»[[5]]
سند این روایت را احمد محمد شاکر در تحقیق مسند احمد[[6]] و محمد ناصر الدین البانی در کتاب سلسلة الأحادیث الصحیحه[[7]]، تصحیح کرده اند.
2. ابوذر غفاری (متوفای سال 32 هـ)
ابن حجر عسقلانی در شرح حال ایشان می نویسد:
«ابوذر غفاری، صحابی مشهور است و مناقبش جداً زیاد است. در سال 32 هـ در دوران خلافت عثمان درگذشت.»[[8]]
علاوه بر روایات پیشگویی رسول خدا صلی الله علیه وآله از تبعید جناب ابوذر که صراحتا و بدون هیچ گونه ابهامی، بر عثمان منطبق می شود، روایات دیگری نیز از پیشگویی های نبوی خطاب به جناب ابوذر رسیده است که اتفاقا یکی از آن ها مشابه حدیث عبدالله بن مسعود است.
احمد بن حنبل در مسندش با سند حسن (طبق نظر شعیب الارنؤوط)[[9]] از حضرت ابو ذر روایت کرده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه وآله به من فرمود: ای ابا ذر، به زودی بر شما امیرانی خواهد بود که نماز را از وقتش به تأخیر می اندازند؛ پس اگر آن ها را درک نمودی، نماز را در وقتش به جای آور و چه بسا فرمود: در خانه ات نمازت را بخوان و سپس به نزد آنان برو؛ پس اگر آن ها را یافتی که نماز را خوانده بودند، که تو نمازت را خواندی و اگر دیدی که هنوز نخوانده اند، با آن ها نماز بگزار تا برایت نافله باشد.»[[10]]
روایت دیگر در مورد دستور صبر به جناب ابو ذر است که در آن، ویژگی آن حاکمان گمراه را غصب «فیء» معرفی کرده است.
«رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: « ای ابا ذر ، در چه حال هستی هنگامی که بعد از من حاکمانی می آیند که «فیء» (آنچه از کفار، بدون جنگ نصیب پیامبر می شود؛ مانند فدک) را برای خودشان می گیرند؟» گفتم: قسم به آن خدایی که تو را به حق فرستاده، شمشیرم را بر دوشم می گذارم و با آن پیکار می کنم تا کشته شوم و به شما ملحق شوم. فرمود:«آیا به چیزی بهتر از آن تو را یاد ندهم؟ صبر کن تا مرا ببینی.»[[11]]
این روایت را ابو داود در سننش و احمد در مسندش نقل کرده و حمزه احمد الزین سندش را تصحیح کرده است.[[12]]
تنها اشکالی که عده ای به سند این روایت گرفته اند، مجهول بودن خالد بن وهبان است، در حالی که ابن حبان توثیقش کرده[[13]] و حاکم نیز از او در صحیحش روایت نقل کرده و تلویحا توثیقش نموده است.[[14]]
3. عبادة بن صامت (متوفای سال 34 هـ)
ابن حجر عسقلانی در شرح حال عباده بن صامت می نویسد:
«عباده بن صامت یکی از نقبای بدری مشهور است که در رمله در سال 34 هـ در سن 72 سالگی درگذشت و گفته شده است که تا زمان خلافت معاویه در قید حیات بود.»[[15]]
اما صفوت عبدالفتاح محمود در کتابی که برای معرفی رجال صحیحین نوشته، به صراحت می گوید که عباده در سال 34 هـ درگذشت.[[16]]
در برنامه جوامع الکلم نیز سال وفات او، 34 هـ ذکر شده است.
احمد بن حنبل با سند صحیح (طبق گفته حمزه احمد الزین)[[17]] از طریق اسماعیل از پدرش عبید بن رفاعه روایت کرده است که عباده بن صامت گفت:
«از حضرت ابوالقاسم صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: به زودی بعد از من مردانی ولی امر شما می شوند که آنچه را که منکر می دانید، تبدیل به معروف می کنند و آنچه را که معروف می دانید، به منکر بدل می کنند؛ پس در این صورت طاعتی برای کسی که از خداوند متعال سرپیچی کند نیست. فرمانبرداری از کسی که خدای تبارک و تعالی را نافرمانی کند روا نیست؛ پس با خدا در نیفتید.»[[18]]
احمد بن حنبل در مسندش روایت دیگری نیز از طریق اسماعیل بن عبید با سند صحیح (طبق گفته حمزه احمد الزین)[[19]] نقل کرده که با تفصیل بیشتری جریان ورود عباده بن صامت بر عثمان را گزارش کرده است؛ از جمله در قسمتی از آن آمده است که معاویه به عثمان نامه نوشت و گفت که عباده بن صامت، شام را با اهلش به فساد کشانده؛ پس او را به نزد خودت ببر. عثمان نیز به معاویه نوشت که او را به خانه اش در مدینه بازگردان.[[20]] پس هنگامی که عباده به مدینه رسید، به نزد عثمان رفت و این حدیث را یادآور شد.[[21]]
همین روایت را حاکم نیز در مستدرکش از طریق اسماعیل از پدرش عبید بن رفاعه نقل کرده، با این تفاوت که در آن بیان شده است که عباده بن صامت در وسط خانه ی عثمان بن عفان (یا دار الحکومه) ایستاد و این حدیث را بیان کرد و سپس قسم خورد که معاویه (کارگزار عثمان در شام) از آن هاست! اما عثمان هیچ پاسخی نداد.
حاکم سپس اضافه می کند که این حدیث با سندی صحیح بر شرط شیخین به طور مختصر نیز درباره ی ورود عباده بن صامت بر عثمان با حالت تظلّم روایت شده است.[[22]]
البانی این روایت را در کتاب السلسلة الصحیحه خود آورده و گفته است که به خداوند استخاره جستم و سپس این روایت را به خاطر مجموع دو طریقش که یکدیگر را تقویت می کنند، در اینجا آوردم.[[23]]
حاکم با سندش از ابی الزبیر از جابر بن عبدالله قضیه ی ورود عباده بن صامت بر عثمان بن عفان و ذکر آن حدیث نبوی را نقل کرده و سپس سندش را تصحیح کرده است.[[24]]
ابوبکر بزار (متوفای 292 هـ) با سند معتبر[[25]] همین روایت را از طریق ابن سیرین از مسلم بن یسار و او از عباده نقل کرده است.[[26]]
4. حذیفة بن یمان (متوفای 36 هـ)
ابن حجر عسقلانی در شرح حال ایشان می نویسد:
«حذیفه بن یمان ... صحابی جلیل از سابقین است و در صحیح مسلم از او روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله آنچه تا قیامت اتفاق می افتد را به او تعلیم دادند و پدرش نیز صحابی است که در احد به شهادت رسید. حذیفه در اول خلافت علی علیه السلام در سال 36 هـ درگذشت.»[[27]]
بنا بر روایتی که حاکم با سند حسن[[28]] از بلال بن یحیی نقل کرده، جناب حذیفه چهل شب بعد از مرگ عثمان، وفات یافت و در هنگام احتضار مرگ، گفت: «شما را به تقوای الهی و اطاعت از امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام وصیت می کنم.»[[29]]
مسلم در صحیحش چنین روایت کرده است:
«حذیفه بن یمان می گوید: به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردم: ما در زمان شری بودیم، خدا خیر آورد و ما الآن در خیر هستیم. آیا دنباله این خیر، شر است؟ فرمود: بلی، گفتم دنباله آن شر، خیر است؟ فرمود: بلی. گفتم آیا دنباله آن خیر نیز شر است؟ فرمود: بلی. گفتم: چگونه است؟ فرمود: بعد از من پیشوایانی بر شما حکومت کنند که به هدایت من هدایت نیافته اند و به سیره و سنت من رفتار نمی کنند و به زودی در میان آنان مردانی حاکم می شوند که دلهای آنها دلهای شیاطین است، ولی در لباس انسان درآمده اند. گفتم: اگر من آن زمان را درک کردم چه کنم؟ فرمود: گوش فرادار و از امیر اطاعت کن، هر چند بر پشت تو تازیانه زند و مال تو را برباید، گوش بده و پیروی کن.»[[30]]
[[1]] تقریب التهذیب ج 1 ص 323 رقم 3613 عبد الله بن مسعود بن غافل بمعجمة وفاء بن حبیب الهذلی أبو عبد الرحمن من السابقین الأولین ومن کبار العلماء من الصحابة مناقبة جمة وأمره عمر على الکوفة ومات سنة اثنتین وثلاثین أو فی التی بعدها بالمدینة ع
[[2] ] صحیح ابن حبان ج 1 ص 403 ح 177 قال شعیب الأرنؤوط : إسناده جید
[[3]] عن معاویة بن إسحاق بن طلحة قال حدثنی ثم استکتمنی أن أحدث به ما عاش معاویة فذکر عامر قال سمعته وهو یقول حدثنی عطاء بن یسار وهو قاضی المدینة قال سمعت ابن مسعود وهو یقول قال رسول الله صلى الله علیه وسلم سیکون أمراء من بعدی یقولون ما لا یفعلون ویفعلون ما لا یأمرون فمن جاهدهم بیده فهو مؤمن ومن جاهدهم بلسانه فهو مؤمن ومن جاهدهم بقلبه فهو مؤمن لا إیمان بعده قال عطاء فحین سمعت الحدیث منه انطلقت به إلى عبد الله بن عمر فأخبرته فقال أنت سمعت ابن مسعود یقول هذا کالمدخل علیه فی حدیثه قال عطاء فقلت هو مریض فما یمنعک أن تعوده قال فانطلق بنا إلیه فانطلق وانطلقت معه فسأله عن شکواه ثم سأله عن الحدیث قال فخرج ابن عمر وهو یقلب کفه وهو یقول ما کان ابن أم عبد یکذب على رسول الله صلى الله علیه وسلم
[[4] ] صحیح مسلم ج 1 ص 69 ح 50 عن أبی رافع عن عبد الله بن مسعود أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال ما من نبی بعثه الله فی أمة قبلی إلا کان له من أمته حواریون وأصحاب یأخذون بسنته ویقتدون بأمره ثم إنها تخلف من بعدهم خلوف یقولون مالا یفعلون ویفعلون مالا یؤمرون فمن جاهدهم بیده فهو مؤمن ومن جاهدهم بلسانه فهو مؤمن ومن جاهدهم بقلبه فهو مؤمن ولیس وراء ذلک من الإیمان حبة خردل
[[5]] حدثنا عبد الله حدثنی أبی ثنا محمد بن الصباح ثنا إسماعیل بن زکریا عن عبد الله بن عثمان بن خثیم عن القاسم بن عبد الرحمن عن أبیه عن عبد الله قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم إنه سیلی أمرکم من بعدی رجال یطفؤون السنة ویحدثون بدعة ویؤخرون الصلاة عن مواقیتها قال بن سعود یا رسول الله کیف بی إذا أدرکتهم قال لیس یا بن أم عبد طاعة لمن عصى الله قالها ثلاث مرات وسمعت أنا من محمد بن الصباح مثله
[[6]] مسند احمد، ج 4 ص 36 ح 3790 قال احمد محمد شاکر: إسناده صحیح
[[7]] سلسلة الأحادیث الصحیحة، ج 6 ص 363 ح 2864 قال الألبانی: و هذا سند صحیح، رجاله رجال الصحیح
[[8]] تقریب التهذیب ج 1 ص 638 رقم 8087 أبو ذر الغفاری الصحابی المشهور ... ومناقبه کثیرة جدا مات سنة اثنتین وثلاثین فی خلافة عثمان
[[9]] مسند أحمد بن حنبل ج 35 ص 387 ح 21490 قال شعیب الأرنؤوط: حدیث صحیح وهذا إسناد حسن
[[10]] حدثنا عبد الله حدثنی أبی ثنا إسماعیل ثنا صالح بن رستم عن أبی عمران الجونی عن عبد الله بن صامت عن أبی ذر قال قال لی رسول الله صلى الله علیه وسلم یا أبا ذر إنه سیکون علیکم أمراء یؤخرون الصلاة عن مواقیتها فإن أنت أدرکتهم فصل الصلاة لوقتها وربما قال فی رحلک ثم ائتهم فإن وجدتهم قد صلوا کنت قد صلیت وإن وجدتهم لم یصلوا صلیت معهم فتکون لک نافلة
[[11]] سنن أبی داود ج 4 ص 241 ح 4759 عن أبی ذر أن رسول الله قال یا أبا ذر کیف أنت عند ولاة یستأثرون علیک بهذا الفیء قال والذی بعثک بالحق أضع سیفى على عاتقی فاضرب به حتى ألحقک قال أفلا أدلک على خیر لک من ذلک تصبر حتى تلقانی
[[12]] مسند أحمد ، ج 16 ص 22-23 ح 21450 و 21451 پی دی اف / قال حمزه احمد الزین: إسناده صحیح
[[13]] الثقات ج 4 ص 207 رقم 2522 خالد بن وهبان بن خالة أبى ذر الغفاری یروى عن أبى ذر روى عنه الناس
[[14]] المستدرک على الصحیحین ج 1 ص 203 رقم 402 «خالد بن وهبان لم یجرح فی روایاته وهو تابعی معروف.» ترجمه: «خالد بن وهبان در روایاتش جرح نشده و او تابعی معروفی است.»
[[15]] تقریب التهذیب ج 1 ص 292 رقم 3157 عبادة بن الصامت بن قیس الأنصاری الخزرجی أبو الولید المدنی أحد النقباء بدری مشهور مات بالرملة سنة أربع وثلاثین وله اثنتان وسبعون وقیل عاش إلى خلافة معاویة
[[16]] المغنی فی معرفة رجال الصحیحین، ص 124 رقم 1008 دار الجیل-بیروت و دار عمّار-عمان، الطبعة الأولی، 1408 هـ - 1987 م / خ.م عبادة بن الصامت بن قیس الأنصاری أبو الولید، شهد العقبتین وبدرا وهو أحد النقباء. مات سنة أربع وثلاثین.
[[17]] مسند أحمد بن حنبل ج 16 ص 426 ح 22685 قال حمزه احمد الزین: إسناده صحیح
[[18]] حدثنا عبد الله ثنا سوید بن سعید المروی ثنا یحیى بن مسلم عن بن خثیم عن إسماعیل بن عبید بن رفاعة عن أبیه عبید عن عبادة بن الصامت قال سمعت أبا القاسم صلى الله علیه وسلم یقول سیلی أمورکم من بعدی رجال یعرفونکم ما تنکرون وینکرونکم ما تعرفون فلا طاعة لمن عصى الله تعالى فلا تعتلوا بربکم
[[19]] مسند أحمد بن حنبل ج 16 ص 417-418 ح 22668 قال حمزه احمد الزین: إسناده صحیح
[[20]] این سخن نشان میدهد که عباده بن صامت نیز مانند جناب ابوذر، توسط عثمان به شام تبعید شده بود.
[[21]] حدثنا عبد الله حدثنی أبی ثنا الحکم بن نافع أبو الیمان ثنا إسماعیل بن عیاش عن عبد الله بن عثمان بن خثیم حدثنی إسماعیل بن عبید الأنصاری فذکر الحدیث فقال عبادة لأبی هریرة یا أبا هریرة إنک لم تکن معنا إذ بایعنا رسول الله صلى الله علیه وسلم انا بایعناه على السمع والطاعة فی النشاط والکسل وعلى النفقة فی الیسر والعسر وعلى الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر وعلى أن نقول فی الله تبارک وتعالى ولا نخاف لومة لائم فیه وعلى أن ننصر النبی صلى الله علیه وسلم إذا قدم علینا یثرب فمنعه مما نمنع منه أنفسنا وأزواجنا وأبناءنا ولنا الجنة فهذه بیعة رسول الله صلى الله علیه وسلم التی بایعنا علیها فمن نکث فإنما ینکث على نفسه ومن أوفى بما بایع علیه رسول الله صلى الله علیه وسلم وفی الله تبارک وتعالى بما بایع علیه نبیه صلى الله علیه وسلم فکتب معاویة إلى عثمان بن عفان أن عبادة بن الصامت قد افسد على الشام وأهله فإما تکن إلیک عبادة وإما أخلی بینه وبین الشام فکتب إلیه إن رحل عبادة حتى ترجعه إلى داره من المدینة فبعث بعبادة حتى قدم المدینة فدخل على عثمان فی الدار ولیس فی الدار غیر رجل من السابقین أو من التابعین قد أدرک القوم فلم یفجأ عثمان إلا وهو قاعد فی جنب الدار فالتفت إلیه فقال یا عبادة بن الصامت ما لنا ولک فقام عبادة بین ظهری الناس فقال سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم أبا القاسم محمدا صلى الله علیه وسلم یقول أنه سیلی أمورکم بعدی رجال یعرفونکم ما تنکرون وینکرون علیکم ما تعرفون فلا طاعة لمن عصى الله تبارک وتعالى فلا تعتلوا بربکم
[[22]] المستدرک على الصحیحین ج 3 ص 402 ح 5530 فأخبرناه أبو عون محمد بن ماهان الخزاز بمکة ثنا علی بن عبد العزیز ثنا سعید بن منصور ثنا مسلم بن خالد عن إسماعیل بن عبید بن رفاعة عن أبیه أن عبادة بن الصامت قام قائما فی وسط دار أمیر المؤمنین عثمان بن عفان رضی الله عنه فقال إنی سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم محمدا أبا القاسم یقول سیلی أمورکم من بعدی رجال یعرفونکم ما تنکرون وینکرون علیکم ما تعرفون فلا طاعة لمن عصى الله فلا تعتبوا أنفسکم فوالذی نفسی بیده أن معاویة من أولئک فما راجعه عثمان حرفا وقد روی هذا الحدیث بإسناد صحیح على شرط الشیخین فی ورود عبادة بن الصامت على عثمان بن عفان متظلما بمتن مختصر
[[23]] سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج 2 ص 89 ح 590 مکتبه شامله / و أما هذه فقد استخرت الله تعالى ، فأوردتها هنا لتقویها بمجموع الطریقین . و الله الهادی إلى سواء السبیل .
[[24]] المستدرک على الصحیحین ج 3 ص 401 ح 5528 أخبرنا حمزة بن العباس العقبی ببغداد ثنا إبراهیم بن الهیثم البلدی ثنا محمد بن کثیر المصیصی ثنا عبد الله بن واقد عن عبد الرحمن بن عثمان بن خثیم عن أبی الزبیر عن جابر عن عبادة بن الصامت أنه دخل على عثمان بن عفان رضی الله عنه فقال سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول سیلیکم أمراء بعدی یعرفونکم ما تنکرون وینکرون علیکم ما تعرفون فمن أدرک ذلک منکم فلا طاعة لمن عصى الله هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه وقد رواه زهیر بن معاویة ومسلم بن خالد الزنجی عن إسماعیل بن عبید بن رفاعة عن عبد الله بن عثمان بن خثیم بزیادات فیه
[[25]] بررسی سند روایت:
عبد الله بن محمد القرشی: ثقة / سفیان بن عیینة الهلالی: ثقة / علی بن زید القرشی: توثیقش قبلا در مبحث عدالت عمر گذشت / محمد بن سیرین الأنصاری: ثقة / مسلم بن یسار السلولی: ثقة
[[26]] مسند البزار ج 7 ص 166 ح 2734 وأخبرنا عبد الله بن محمد الزهری قال أخبرنا ابن عیینة عن علی بن زید عن ابن سیرین عن مسلم بن یسار عن عبادة عن النبی یقول سیلی أمورکم من بعدی نفر یعرفونکم ما تنکرون وینکرون علیکم ما تعرفون فلا طاعة لمن عصى الله
[[27]] تقریب التهذیب ج 1 ص 154 رقم 1156 حذیفة بن الیمان واسم الیمان حسیل بمهملتین مصغرا ویقال حسل بکسر ثم سکون العبسی بالموحدة حلیف الأنصار صحابی جلیل من السابقین صح فی مسلم عنه أن رسول الله صلى الله علیه وسلم أعلمه بما کان وما یکون إلى أن تقوم الساعة وأبوه صحابی أیضا استشهد بأحد ومات حذیفة فی أول خلافة علی سنة ست وثلاثین ع
[[28] ] بررسی سند روایت طبق برنامه جوامع الکلم:
محمد بن یعقوب الأموی: ثقة / محمد بن إسحاق الصاغانی: ثقة / عبید الله بن موسى العبسی: ثقة / سعد بن أوس العبسی: صدوق حسن الحدیث / بلال بن یحیى العبسی: صدوق حسن الحدیث
[[29] ] المستدرک على الصحیحین ج 3 ص 428 ح 5626 حدثنا أبو العباس محمد بن یعقوب ثنا محمد بن إسحاق الصغانی ثنا عبد الله بن موسى ثنا سعد بن أوس عن بلال بن یحیى قال لما حضر حذیفة الموت وکان قد عاش بعد عثمان أربعین لیلة قال لنا أوصیکم بتقوى الله والطاعة لأمیر المؤمنین علی بن أبی طالب
[[30]] صحیح مسلم ج 3 ص 1476 ح 1847 قال حذیفة بن الیمان قلت یا رسول الله إنا کنا بشر فجاء الله بخیر فنحن فیه فهل من وراء هذا الخیر شر قال نعم قلت هل وراء ذلک الشر خیر قال نعم قلت فهل وراء ذلک الخیر شر قال نعم قلت کیف قال یکون بعدی أئمة لا یهتدون بهدای ولا یستنون بسنتی وسیقوم فیهم رجال قلوبهم قلوب الشیاطین فی جثمان إنس قال قلت کیف أصنع یا رسول الله إن أدرکت ذلک قال تسمع وتطیع للأمیر وإن ضرب ظهرک وأخذ مالک فاسمع وأطع
