اعضای شورای سقیفه از دو طیف مهاجران: «ابوبکر، عمر، ابوعبیده بن جراح» و انصار: «دو قبیله اوس و خزرج» شکل گرفته بود.

 انصار بر خلافت سعد بن عباده از قبیله خزرج توافق نموده بودند؛ اما با ورود مهاجران و استدلال‌های ابوبکر و عمر مبنی بر عدم پذیرفتن حکومت انصار از سوی عرب و لزوم انتخاب خلیفه از قریش و نزدیکان پیامبر و همچنین وعده وزارت به انصار، آنان به تفویض حکومت به مهاجران قانع شدند.

علاوه بر این، رقابت داخلی خود انصار بین دو قبیله اوس و خزرج - که سالیان پیش از اسلام در جنگ با یکدیگر بودند - نقش مهمی داشت؛ چراکه انتخاب خلیفه از میان یک قبیله، پیروزی آن قبیله و به معنای باخت و شکست قبیله دیگر محسوب می‌شد؛ لذا هر دو قبیله به بازی باخت روی آوردند و راضی شدند که خلیفه از میان مهاجران تعیین گردد.

نکته دیگر چه‌ بسا درباره بیعت با خلیفه مهاجران، خزرج و اوس با یکدیگر مسابقه و رقابت می‌گرفتند؛ چراکه هر قبیله‌ای که زودتر با خلیفه مهاجران بیعت کند، آن، امتیازات بیشتری می‌توانست نصیب خود گرداند، چنان‌که أسید بن حضیر رهبر قبیله اوس خطاب به قبیله خود گفت: «به خدا قسم، اگر خزرج بر شما حکومت کند، این فضیلت برای آنان همیشگی خواهد ماند و در آن برای شما بهره و نصیبی نخواهند داد. پس به بیعت ابوبکر بشتابید.»

به تعبیر صریح ‌تر، انصار در جریان سقیفه به جای مراعات اصل شایسته‌سالاری در تعیین خلیفه، به لحاظ منافع منطقه‌ای و در مرحله بعدی منافع قبیله‌ای و بالاخره به انتخاب یا عدم انتخاب از روی حسد روی آوردند، چنان‌که علمای اهل سنت گزارش می‌کنند که بشیر بن سعد خزرجی (از بزرگان قبیله ی خزرج) از روی حسد و کینه به کاندیدای انصار، سعد بن عباده، به جای حمایت از او، از انتخاب خلیفه از طرف مهاجران و قریش دفاع نمود. و وقتی قبیله اوس مشاهده کرد یکی از رؤسای قبیله رقیب یعنی خزرج با ابوبکر بیعت کرد، رئیس اوس، اُسید بن حضیر از روی حسد با ابوبکر بیعت کرد و بدین ترتیب، همه ی قبیله ی اوس با ابوبکر بیعت کردند (طبق عادت قبیله ای).

 نکته ی مهم اینکه طبق روایتی که سلیم بن قیس هلالی نقل کرده، معاذ بن جبل (از همپیمانان صحیفه ی ملعونه) از قبل با بشیر بن سعد (از بزرگان قبیله ی خزرج) و اُسید بن حُضیر (رئیس قبیله اوس) پیمان بسته بود که ابوبکر را در رسیدن به خلافت یاری نمایند.

«سلیم بن قیس مى‌گوید: شنیدم که عبد الرحمن بن غنم ازدى ثمالى، پدر زن معاذ بن جبل که افقه و مجتهد اعلم شامیان بود، گفت: در دورۀ خلافت عمر بن خطاب، معاذ بن جبل به طاعون مرد، مردم همه مبتلاى به طاعون بودند، روزى که مرد بر بالین‌اش بودم. عبد الرحمن گفت:هنگامى که معاذ در حال احتضار بود و در خانه هم جز من کسى با او نبود شنیدم که مى‌گفت: واى بر من! واى بر من! واى بر من! واى بر من! واى بر من! با خودم گفتم: معمولا طاعون زده‌ها هذیان مى‌گویند و حرفهاى عجیب و غریبى مى‌زنند! به معاذ گفتم: خداى رحمتت کند دارى هذیان مى‌گویى‌؟ گفت: نه. گفتم: پس چرا وا ویلا مى‌زنى‌؟ گفت: به خاطر همراهیم با دشمن خدا علیه دوست خدا! به او گفتم: چه کسانى‌؟ گفت: به خاطر همراهیم با عتیق و عمر دشمنان خدا علیه خلیفۀ رسول خدا و وصىّ‌ او على بن ابى طالب! گفتم: دارى هذیان مى‌گویى مرد!! گفت: اى پسر غنم! به خدا سوگند هذیان نمى‌گویم، آه! این رسول خدا و على بن ابى طالب هستند که دارند مى‌گویند: اى معاذ بن جبل! تو و یارانت را به دوزخ بشارت باد که گفتید: «اگر رسول خدا مرد یا کشته شد خلافت را از على برباییم که هرگز به آن نرسد»، تو و عتیق و عمر و ابو عبیده و سالم. گفتم: اى معاذ! چه زمانى چنین گفتید؟ گفت:«در حجّة الوداع؛ گفتیم: بر على مى‌شوریم که تا ما زنده هستیم به خلافت دست نیابد». وقتى رسول خدا درگذشت به آنان گفتم: «من یکى، شما را از قومم انصار بى‌نیاز مى‌کنم و شما هم مرا از قریش بى‌نیاز کنید» سپس در دورۀ حیات رسول خدا، بشیر بن سعید و اسید بن حضیر را به قرار دادى که بسته بودیم فراخواندم که با من بر اساس آن بیعت کنند». گفتم: اى معاذ! دارى هذیان مى‌گویى‌؟! گفت: صورتم را بر زمین بگذار، و همچنان فریاد حسرت مى‌زد و وا ویلا مى‌کرد تا که مُرد.»[1]

نقش بشیر بن سعد خزرجی و اُسید بن حضیر اوسی

ابن حجر عسقلانی می نویسد:

«بشیر بن سعد خزرجی، اولین کس از انصار بود که با ابوبکر بیعت کرد.»^[[2]^]

زبیر بن بکار از ابن اسحاق صاحب سیره (متوفای 151 هـ) چنین نقل می کند:

«اوس اعتقاد دارد که اول کسی که با ابوبکر بیعت کرد بشیر بن سعد است و خزرج اعتقاد دارد که اولین کسی که بیعت کرد اسید بن حضیر است.»^[[3]^]

ابن ابی الحدید معتزلی از ابوبکر جوهری و او با سند معتبر، از سعید بن کثیر بن عفیر ( که متولد سال 146 هـ و متوفای سال 226 هـ و از مشایخ بخاری و مسلم بوده )^[[4]] چنین نقل می کند:

«هنگامی که انصار در سقیفه بنی ساعده جمع شدند ... بشیر بن سعد خزرجی هنگامی که دید انصار می‌خواهند سعد بن عباده را امیر کنند، و همواره به او حسد می ورزید، بر پای ایستاد و گفت: ای گروه انصار، هر چند ما سابقه دینی داریم، لیکن ما از اسلام آوردنمان و از جهاد در راه دین، جز رضای پروردگار و اطاعت پیغمبرمان، منظور دیگری نداشتیم و شایسته نیست ما بر این مردم منت بگذاریم و اظهار برتری کنیم. شایسته نیست که عوض دنیایی بخواهیم. محمد صلی الله علیه وآله از قریش بود و قومش به این امر «خلافت» سزاوارترند. بخدا سوگند، خداوند نمی ‌بیند مرا که با ایشان در این باره نزاع کنم، از خدا بپرهیزید، و با ایشان نزاع و مخالفت نکنید.

ابوبکر ایستاد و گفت: این است عمر و ابوعبیده ؛ با هر کدام از ایشان که می‌خواهید بیعت کنید. پس آن دو نفر گفتند: ما بر تو پیشی نمی‌گیریم؛ تو برترین مهاجرین هستی؛ تو دومی دو تا هستی (در آیه ی غار)؛ تو جانشین رسول خدا هستی در نماز خواندن و نماز، افضل دین است. دستت را باز کن تا با تو بیعت کنیم.

پس هنگامی که ابوبکر دست خود را باز کرد و این دو نفر خواستند با او بیعت کنند، بشیر بن سعد بر ایشان پیشی گرفت و با ابوبکر بیعت کرد.

حباب من منذر او را صدا زد و گفت: سرپیچ کننده‌ای سرپیچی کرد تو را، سوگند به خداوند که تو به سبب حسادتی که با سعد بن عباده، پسر عمویت، داری به این کار پیشی گرفتی.

چون قبیله اوس دیدند که یکی از رؤسای خزرج ـ بشیر بن سعد ـ بیعت کرد، اسید بن حضیر که رئیس قبیله اوس بود، به جهت حسادتی که با سعد بن عباده داشت و دریغ می‌نمود که او متولی این امر بشود، او نیز برخاست و با ابابکر بیعت نمود و به دنبال او، تمام قبیله اوس بیعت کردند و سعد بن عباده را که مریض بود، برداشتند و به منزلش بردند و تا آخر با ابابکر بیعت نکرد.»^[[5]^]

طبری در تاریخش^[[6]^] و ابن قتیبه دینوری در کتاب الامامة والسیاسة^[[7]^] نیز همین روایت را با سندی دیگر از عبد الله بن عبد الرحمن المازنی (یکی از تابعین) چنین نقل کرده اند:

«چون پیامبر صلی الله علیه و آله قبض روح شد، انصار در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و گفتند: «پس از محمّد صلی الله علیه و آله سرپرستی این امر را به سعد بن عباده می سپاریم» و سعد را در حالی که بیمار بود، به مجلسشان آوردند ... و چون آن دو (عمر و ابو عبیده جراح) رفتند که با او (ابوبکر) بیعت کنند، بشیر بن سعد خزرجی از آن دو پیشی گرفت و با او بیعت کرد. پس ، حباب بن منذر ندا داد: ای بشیر بن سعد، قطع رحم کردی؛ خدا تو را بی یاور گذارد! چه چیز  تو را به این کار وا داشت؟ آیا امیر گشتن پسر عمویت (سعد بن عباده) را تاب نیاوردی؟

گفت: نه، به خدا سوگند، بلکه ناپسند داشتم در حقّی که خداوند برای گروهی قرار داده، با آنان به کشمکش بپردازم.

قبیله اوس وقتی آنچه را بشیر بن سعد کرد و آنچه را قریش بدان فرا می خواند و آنچه را قبیله خزرج در امیر کردن سعد بن عباده می خواست، دیدند، در حالی که اُسید بن حُضیر _یکی از نقیبان_ (رئیس قبیله اوس) در میان آنان بود، به یکدیگر گفتند: به خدا سوگند، اگر خزرج برای یک بار بر شما ولایت یابد، دائما بدان بر شما فضیلت خواهد داشت و هرگز سهمی از آن به شما نخواهد داد. برخیزید و با ابو بکر بیعت کنید! پس برخاستند و با او بیعت کردند و آنچه سعد بن عباده و خزرج برایش گرد آمده بودند، در هم شکست.»^[[8]^]

جالب اینکه طبق روایت جوهری از سعید بن کثیر بن عفیر، وقتی امیرالمومنین علیه السلام را به اجبار برای بیعت بردند، بعد از استدلال هایی که آورد، بشیر بن سعد خزرجی گفت: اگر انصار این سخنان را پیش از بیعت، از تو میشنیدند، همگی با تو بیعت می کردند و حتی میان دو نفر هم در مورد حقانیت تو اختلاف نمیشد!

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله قبض روح شدند، انصار در سقیفه جمع شدند ... عمر به همراه گروهی که أسید بن حضیر  و سلمة بن أسلم جزء آنها بودند، سراغ بیت فاطمه علیها السلام رفتند و گفتند: بیایید با ابوبکر بیعت کنید. آنها از بیعت با ابوبکر خودداری کردند؛ زبیر با شمشیر از خانه خارج شد (و به آنها حمله ور شد). عمر گفت: زبیر را بگیرید. أسید بن حضیر به او حمله کرد و شمشیرش را از دستش گرفت و به دیوار زد. سپس او را به همراه علی  و همراهان هاشمی شان بردند تا با ابوبکر بیعت کنند.

علی علیه السلام می فرمود: من بنده خدا و برادر رسول خدایم. به او گفتند: با ابوبکر بیعت کن. علی علیه السلام فرمود: من به امر خلافت از ابوبکر سزاوارترم و با شما بیعت نمی کنم؛ بلکه شما باید با من بیعت کنید. وقتی انصار ادعا کردند که باید خلافت از آن آنان باشد، شما  در مقابل آنان قرابت و نزدیکی با رسول خدا صلی الله علی وآله را مطرح کردید و همین قرابت را مجوز تکیه زدن بر مسند خلافت قلمداد کردید و خلافت را از ما اهل بیت نیز غصب نمودید؛ آیا خود را در امر خلافت به صرف اینکه پیامبر از شما (قریش) بود، بر انصار مقدم نکردید ؟ آنها هم رهبری جامعه را به شما دادند و خلافت را به شما تسلیم کردند و من هم همان دلیلی را که در اخذ خلافت در مقابل انصار به آن تمسک کردید، در برابر خودتان اقامه می کنم. ما در تمامی امور رسول خدا صلی الله علیه وآله، چه در حال حیات ایشان و چه در زمان وفات ایشان، سزاوار تر از دیگرانیم (؛ زیرا اگر قرابت و نزدیکی به رسول خدا صلی الله علیه وآله ملاک باشد، ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله از همه مردم به رسول خدا نزدیک تر هستیم)؛ اگر ایمان به خدا دارید، در حق ما منصفانه قضاوت کنید و الا ظلم می کنید، در حالی که می دانید.

عمر گفت: ما تو را تا زمانی که بیعت نکنی رها نمی کنیم.

علی علیه السلام فرمود: شیر خلافت را بدوش؛ سهم تو محفوظ است و امروز امر خلافت ابوبکر را خوب برایش محکم کن که او بعد از خودش خلافت را به تو برمی گرداند. سپس فرمود: بخدا قسم ای عمر، حرف تو را قبول نمی کنم و با ابوبکر بیعت نمی کنم.

 ابوبکر گفت: اگر بیعت نمی کنی، تو را مجبور نمی کنم.

ابوعبیده جراح خطاب به علی علیه السلام گفت: ای پسر عمو، سن تو کم است (حضرت در آن موقع 33 ساله بودند) و آنها در میان قوم تو (قریشی ها) از تو بزرگترند و تجربه و آگاهی آنها از تو بیشتر است و من ابوبکر را در این امر از تو قوی تر می دانم؛ پس امر خلافت را به او واگذار کن و اگر در آینده تو زنده ماندی و عمرت طولانی شد (ریش سفید شدی)، به خاطر فضیلت و برتری و دینداری، علم و فهم، سابقه ات در اسلام  و نسب تو و دامادی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، تو برای امر خلافت سزاواری و لیاقت آن را داری [ولی الان جوان هستی؛ لذا نمی توانیم خلافتت را قبول کنیم].

پس علی علیه السلام فرمود: شما را به خدا قسم ای گروه مهاجرین، خلافت و جانشینی محمد صلی الله علیه وآله را از خانه او خارج نکنید و آن را (به ناحق) از آن خود نکنید و اهل بیت او را از حق واقعیشان و جایگاه اصلی آنها در میان مردم، محروم نکنید.

 به خدا قسم ای گروه مهاجرین، ما سزاوارترین مردم به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله هستیم؛ زیرا ما اهل بیت او هستیم و ما از شماها در امر خلافت و جانشینی رسول خدا سزاوارتریم.

 به خدا قسم (در میان مردم) تلاوت کننده کتاب خدا، فقیه تر در دین خدا و عالم تر به سنت های رسول خدا صلی الله علیه وآله، رسیدگی کننده تر  به امر زیر دستان، دور کننده امور بد و منکر از آنها و عادلتر از ما وجود ندارد و مصداق کامل این امور، ما اهل بیت هستیم؛ پس، از هواهای نفسانی پیروی نکنید که نتیجه آن دوری از مسیر الهی و فاصله گرفتن از حق است.

بشیر بن سعد انصاری گفت: یا علی، اگر انصار این سخنان را قبل از بیعتشان با ابوبکر از تو شنیده بودند، همه با تو بیعت می کردند و حتی میان دو نفر هم در مورد حقانیت تو اختلاف پیدا نمی شد.

و علی علیه السلام به منزلش رفت (و بیعت نکرد) و خانه نشین شد، تا اینکه فاطمه علیها السلام وفات یافت؛ سپس بیعت کرد.»^[[9]]

در همین روایت، ابو عبیده جراح به ریش سفید بودن ابوبکر و جوان بودن امیرالمومنین علیه السلام برای اثبات حقانیت ابوبکر علیه امیرالمومنین علیه السلام استدلال کرده است که نشان میدهد انتخاب ابوبکر برای خلافت، از روی پیروی از رسم شیخوخیت جاهلیت بوده است.