بنابر رویات صحیح نبوی که: «هر شخص بر آیین دوستش است؛ پس باید هر یک از شما دقت کند که با چه کسی دوستی میکند»^[[1]]، با شناخت شخصیت دوستان شخص، می توان تا حد زیادی به شخصیت او نیز پی برد.

با نگاهی کوتاه به کارنامه ی عملکرد عثمان، بارزترین چیزی که مشاهده می شود، ولایت دادن و بذل و بخشش او به اقوامش است که عموما در فتح مکه به ظاهر اسلام آوردند؛ همانند:

1 و 2. حکم بن ابی العاص (عموی عثمان) و فرزندش مروان که مورد لعن رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بودند و آن حضرت با وجود اینکه رحمة للعالمین بود، آن ها را از مدینه به طائف تبعید کرد؛ اما عثمان آن دو را به مدینه، نزد خودش آورد و ضمن بذل و بخشش به آنان از بیت المال مسلمانان، مروان را دستیار خودش و دخترش را به او تزویج کرد.

3. عبدالله بن سعد بن ابی سرح، برادر رضاعی عثمان که رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} در فتح مکه دستور داده بودند که او حتی اگر خودش را به پرده های کعبه بیاویزد، بکشیدش؛ اما عثمان او را والی مصر کرد. و ظلم او بر مصریان بود که ضربه ی نهایی را به عثمان زد و سبب قتلش شد.

4. ولید بن عقبه، برادر مادری عثمان که پدرش را رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بعد از اسارت گرفتن، به هلاکت رساند و خطاب به او، فرزندانش را نیز جهنمی دانست. خداوند نیز در دو آیه ی قرآن، ولید را فاسق دانسته است؛ اما عثمان او را والی کوفه کرد، تا اینکه ولید نماز صبح را در اثر مستی، چهار رکعت خواند.

5. عبدالله بن عامر بن کریز، پسر دایی عثمان که از طرف او به ولایت بصره و فارس منصوب شد و بعد از قتل عثمان، با اموال بیت المال به یاری فتنه گران جمل شتافت و آتش فتنه را شعله ور ساخت و علیه حضرت امیرالمومنین _{^{علیه السلام}} جنگید.

6. سعید بن عاص اموی، یکی دیگر از بنی امیه که پدرش در جنگ با رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} به هلاکت رسید و بعد از عزل ولید بن عقبه از حکومت کوفه، از طرف عثمان به جای او گماشته شد؛ اما حکومتش چندان دوام نیاورد و در اثر اعتراضات، عثمان مجبور به عزلش شد.

7. نفر بعدی معاویه بن ابی سفیان، پسر سردمدار بنی امیه و کفار قریش است که تا جایی که میشد (فتح مکه) با مسلمانان جنگید و آخر الامر به خاطر نجات جانش، تظاهر به اسلام کرد. وی در روایات متعددی از طرف رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} لعن شده و اهل جهنم دانسته شده است؛ اما با این وجود، عثمان ولایت شام را به او سپرد، تا اینکه آنقدر قدرتمند شد که به کرسی خلافت طمع کرد و لذا بعد از قتل عثمان، از دستور عزل حضرت علی _{^{علیه السلام}} سرپیچی کرد و به بهانه ی خونخواهی عثمان، جنگ صفین را به راه انداخت و ده ها هزار نفر از مسلمانان را به کشتن داد. آخر الامر نیز پسرش یزید را به جای خودش به خلافت مسلمین منصوب کرد و شد آنچه شد.

شمس الدین ذهبی می نویسد:

«سپس مردم بر خلیفه شان عثمان عیب گرفتند که مال را به بستگانش می بخشد و آن ها را بر ولایت مکان های خوب میگمارد؛ پس در موردش بدگویی کردند، و عثمان اموال عظیم و هزار خادم داشت، و کارشان به جایی رسید که مردم گفتند: این برای خلافت صلاحیت ندارد و لذا برای عزلش همت گماشتند و رفتند محاصره اش کردند و کارهای بسیاری اتفاق افتاد. از خداوند عافیت می طلبیم.»^[[2]]

ابن ابی الحدید معتزلی شافعی نیز می نویسد:

«فراست عمر درباره عثمان، درست از کار در آمد؛ زیرا عثمان، بنى امیه را بر گردنهاى مردم مسلط کرد و ایالتهاى قلمرو اسلامى را در اختیار آنها گذاشت و املاک و ضیاع و عقار زیادى را به آنها تیول داد. ارمنستان در زمان وى فتح شد. خمس ‍ غنائم ارمنستان را گرفت و همه را یکجا به مروان بن حکم بخشید. در همان موقع عبدالرحمن بن حنبل جحمى گفت:

" قسم به خدا! پروردگار آدمیان هیچ کارى را بیهوده نگذاشته. خدایا! فتنه اى را براى ما آفریدى تا به وسیله آن آزمایش شویم. ابوبکر و عمر دو خلیفه پیشین، راه راست را به ما نشان دادند؛ آنها حتى یک درهم را از روى خدعه نگرفتند و یک درهم در کار شخصى و هواى نفس خود صرف نکردند. ولى تو، خمس شهرها را به مروان دادى. واى بر این سعى و کوششى که دارى!! "

عبداللّه بن خالد بن اسید از عثمان بخششى خواست، و عثمان چهارصد هزار درهم به وى داد!

حکم بن ابى العاص را که پیغمبر _{^{صلی الله علیه وآله}} تبعید کرده و ابوبکر و عمر هم حاضر نشدند او را برگردانند، به مدینه باز گردانید و صد هزار درهم به وى عطا کرد!!

پیغمبر اکرم _{^{صلی الله علیه وآله}} نقطه اى در بازار مدینه به نام «نهروز» را وقف مسلمانان کرده بود، ولى عثمان آن را به حارث بن حکم، برادر مروان تیول داد! و «فدک» را که فاطمه زهرا _{^{علیها السلام}} گاهى به عنوان ارث و زمانى به نام بخشش پیغمبر _{^{صلی الله علیه وآله}}، آن را مطالبه مى کرد و عاقبت نیز به آن حضرت ندادند، به مروان بخشید.

مراتع اطراف مدینه را از دسترس مسلمانان خارج ساخت و در اختیار احشام بنى امیه گذاشت که در انحصار آنها باشد. تمام غنائم فتح آفریقا از طرابلس غرب تا طنجه را یکجا به عبداللّه بن ابى سرح بخشید! و یکنفر از مسلمانان را در آن سهیم نساخت.

 همان روز که صد هزار درهم بیت المال را به مروان داد، دویست هزار درهم نیز به ابوسفیان بخشید! دخترش "ام ابان" را هم به مروان تزویج کرد.

زید بن ارقم خزانه دار بیت المال، کلیدها را پیش وى آورد و گریست. عثمان گفت: اگر من به خویشانم مالى بخشیدم، باید تو گریه کنى؟ گفت: نه، ولى براى این گریه مى کنم که گمان کردم تو این اموال را در عوض آنچه در زمان پیغمبر _{^{صلی الله علیه وآله}} در راه خدا صرف کردى، گرفته اى. اگر صد درهم به مروان مى دادى، زیاد بود. عثمان گفت: پسر ارقم، کلیدها را بینداز که دیگرى را به این سمت مى گماریم !!

ابو موسى اشعرى با اموال فراوانى از عراق آمد، عثمان همه آنها را در میان بنى امیه تقسیم کرد! دختر دیگرش عایشه را به حارث بن حکم تزویج کرد، و صد هزار درهم دیگر از بیت المال را بعد از عزل زید بن ارقم به وى بخشید!

کارهاى دیگرى هم مرتکب شد که مورد اعتراض مسلمانان واقع گردید؛ مانند تبعید "ابوذر غفارى" به ربذه و مضروب ساختن عبداللّه بن مسعود که پهلوهایش درهم شکست ... .»^[[3]]

احمد بن یحیی بلاذری با سند صحیح^[[4]] از ابن شهاب زهری، که ذهبی از او به عنوان «أعلم الحفاظ و الإمام»^[[5]] یاد کرده، روایت می کند که گفت:

«از چیزهایی که بر عثمان عیب گرفتند، عزل سعد بن ابی وقاص و گماشتن ولید بن عقبه به ولایت [به جای او در کوفه] بود و اینکه به آل حکم اماکنی داد و برایشان ساخت و اموالی به آن ها داد و به مروان بن حکم خمس غنایم آفریقا را بخشید و به گروهی از خانواده اش و از بنی امیه اختصاص داد.

پس مردم به او گفتند: قبل از تو دو خلیفه زمام این امر را در دست داشتند که از این مال (بیت المال) خودشان و خانوادشان را بازداشتند.

پس عثمان گفت: آن دو به خاطر رضای خدا چنان کردند و من نیز به خاطر رضای خدا به خویشاوندانم میرسم!

 پس مردم به او گفتند: ابوبکر از بیت المال قرض گرفت و عایشه بعد از وفاتش دین او را ادا کرد و عمر نیز چیزی قرض گرفت و عبدالله و حفصه ضامنش شدند و سهمش را فروختند و آن را پرداختند و تو از بیت المال پانصد هزار درهم قرض کردی، ولی آن را نپرداختی. و عبدالله بن ارقم که خزانه دار بیت المال بود، گفت: کلیدهایت را از ما بگیر و از کارش کنار کشید؛ چرا که عثمان وام گرفت و آن را بازنگرداند. عبدالله نیز با همراهش در روز جمعه آمد و کلیدهای بیت المال را روی منبر گذاشتند و گفتند: این کلیدهای بیت المال  یا خزانه های شماست و ما از آن برائت می جوییم. پس عثمان آن ها را برداشت و به زید بن ثابت داد.

زهری گوید: در خزانه عمومی کیسه ای پر از جواهرات و زیور بود. عثمان با آن بعضی از افراد خانواده اش را آراست. در این هنگام او را مورد انتقاد قرار دادند. چون خبر انتقادات مردم به گوشش رسید، در نطقی گفت: این مال خداست؛ آن را به هر که دلم بخواهد میدهم و به هر که دلم بخواهد نمیدهم، تا کور شود چشم هر کس که نمیتواند ببیند.

عمار گفت: به خدا قسم، من اولین کسی هستم که چنین رویه ای را نمی تواند دید.

پس عثمان گفت: در برابر من گستاخی میکنی ای پسر سمیه؟ و او را زد تا بیهوش گشت.

عمار گفت: این اولین باری نیست که در راه خدا و به خاطر خدا مورد آزار و شکنجه قرار می گیرم.

و عایشه مقداری از موهای پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} و یکی از لباسها و کفشهایش را برآورده گفت: چه زود سنت پیامبرتان را ترک کردید.

و عمرو بن عاص گفت: این منبر پیامبرتان است و این جامه اش و این مویش که هنوز نفرسوده و از بین نرفته است و شما [سنتش را] تغییر داده و به جای آن سنت دیگری اختیار کرده اید. در نتیجه، عثمان چنان خشمگین شد که حرف زدنش را نمی فهمید و سروصدا در مسجد بالا گرفت و عمرو بن عاص آن را غنیمت شمرد ... و به عثمان گفت: ای عثمان،  تو مرتکب گناهان بزرگی شده ای و ما را با خود به آن کشانده ای؛ پس یا عدالت پیشه کن و یا اینکه عزل شو.

پس عثمان گفت: ای پس نابغه، آیا تو نیز اینچنین می گویی به خاطر اینکه از ولایت مصر عزلت کردم؟ و او را تهدید کرد.»^[[6]]

تنها اشکالی که ممکن است بر سند این روایت گرفته شود، ارسال زهری است؛ چرا که خودش این واقعه را درک نکرده است؛ اما باید توجه کرد که مراسیل زهری درباره ی مغازی و سیره، مقبول است و این روایت نیز از این دسته می باشد.

محمد بن محمد العواجی بعد از نقل سخنان علمای اهل سنت در مورد مراسیل زهری و مناقشه در آن، مینویسد:

«در هر حال، این حکم محدثین در حلال و حرام است، اما در باب مغازی (صفات و کارهاى جنگ آوران) و سیره ها، مراسیل زهری مقبول هستند، به خصوص که با احکام ارتباطی ندارد و سندش تا زهری، صحیح باشد.»^[[7]]

در ادامه به طور مجزا به ذکر مدارک معتبر مربوط به هر کدام از افرادی که نام بردیم، می پردازیم.

یکم: حکم بن ابی العاص

حکم بن ابی العاص از دشمنان سرسخت رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بود که در فتح مکه، به ظاهر اسلام آورد. بعد از هجرت به مدینه، کارهایی از وی سر زد که رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} او را لعن کرد و به طائف تبعیدش نمود. به همین دلیل، ابوبکر و عمر نیز حکم را در تبعید نگه داشتند و اجازه ندادند که او به مدینه وارد شود؛ اما عثمان بعد از اینکه به خلافت رسید، به بهانه ی صله ی رحم، عمویش را به مدینه آورد و به او مال و اموال فراوانی بخشید.

احمد بن یحیی بلاذری (متوفای 279 هـ) با سند حسن^[[8]] از ابن عباس روایت کرده است که گفت:

«از چیزهایى که بر عثمان عیب گرفته بودند، یکى این بود که حکم بن ابى العاص را مأمور گرد آوردن صدقات قبیله ی قضاعه کرد و او سیصد هزار درهم آورد و عثمان همه آن مبلغ را به او بخشید.»^[[9]]

روایات دیگری نیز در رابطه با بخشش عثمان به حکم در کتب اهل سنت آمده است که ما چون بنایمان بر استدلال به روایات معتبر السند است، از ذکر آن ها خودداری می کنیم.

در رابطه با مطرود بودن حکم بن ابی العاص و بازگرداندنش توسط عثمان نیز، از آنجایی که در نزد علمای اهل سنت به عنوان امر مسلّم پذیرفته شده؛ لذا به ذکر سخنان تعدادی از علمای سرشناس آن ها به ترتیب تقدم زمانی، بسنده می کنیم.

1. ابن قتیبه دینوری متوفای 276 هـ

ابن قتیبه دینوری که ذهبی از او به عنوان «العلامة الکبیر ذو الفنون» یاد کرده،^[[10]] می نویسد:

«حکم بن ابی العاص مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بود و در روز فتح مکه اسلام آورد و در خلافت عثمان مُرد و سبب طردش نیز این بود که اسرار رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} را افشا می کرد؛ لذا پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} لعنش کرد و تبعیدش نمود و همواره در زمان حیات پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} و دوران خلافت ابوبکر و عمر در تبعید بود و سپس عثمان او را به مدینه آورد و صد هزار درهم به او بخشید.»^[[11]]

2. احمد بن یحیی البلاذری متوفای 279 هـ

بلاذری که ذهبی از او به عنوان «حافظ اخباری علامة» یاد کرده،^[[12]] می نویسد:

«او همواره سخنان رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} را افشا می کرد؛ پس او را لعن کرد و به طائف تبعیدش نمود و همراهش عثمان الازرق، حارث و غیر آن دو از فرزندانش بودند و فرمود که نزد من سکونت نکنید و همینگونه در تبعید بودند تا اینکه عثمان آن ها را بازگرداند و این از چیزهایی بود که بر عثمان انتقاد شد.»^[[13]]

3. محمد بن عبد ربه آندلسی متوفای 328 هـ

ابن عبد ربه آندلسی که ذهبی از او به عنوان «العلامة الأدیب الأخباری» یاد کرده،^[[14]] می نویسد:

«هنگامی که عثمان، حکم بن ابی العاص را که مطرود پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} و مطرود ابوبکر و عمر بود، به مدینه بازگرداند، مردم در مورد آن سخن کردند. پس عثمان گفت: مردم فقط به این خاطر از من عیب جویی میکنند که من صله ی رحم کردم!»^[[15]]

4. ابو عمر بن عبد البر قرطبی نمری متوفای 463 هـ

«حکم بن عاص بن امیه، عموی عثمان بن عفان و پدر مروان بن حکم از مسلمانان فتح مکه بود و رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} او را از مدینه به طائف تبعید کرد و همراهش پسرش مروان نیز بود و گفته شده است که مروان در طائف به دنیا آمد و همواره حکم در آنجا بود تا اینکه عثمان به خلافت رسید و او را به مدینه بازگرداند ... و در علتی که موجب شد رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} او را تبعید کند، اختلاف شده است ... و کارهایی از او سر زد که از ذکر آنها کراهت دارم.»^[[16]]

5. ابن اثیر جزری متوفای 630 هـ

«او مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بود که از مدینه به طائف تبعیدش نمود و همراهش پسرش مروان نیز خارج شد و گفته شده است که مروان در طائف به دنیا آمد و در علتی که موجب شد رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} او را تبعید کند، اختلاف شده است.»^[[17]]

6. عماد الدین ابو الفداء متوفای 732 هـ

«و از آن چیزهایی که بر عثمان عیب گرفته شد، بازگرداندن حکم بن عاص، مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} و همچنین مطرود ابوبکر و عمر و بخشیدن خمس غنائم آفریقا به مبلغ 500 هزار به مروان بن حکم بود.»^[[18]]

7. زین الدین ابن الوردی متوفای 749 هـ

«و از آن چیزهایی که بر عثمان عیب گرفتند، بازگرداندن حکم بن عاص مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} و مطرود ابوبکر و عمر بود و بخشیدن خمس غنائم آفریقا به مروان بن حکم که مال عظیمی بود.»^[[19]]

8. شمس الدین ذهبی متوفای 748 هـ

شمس الدین ذهبی در تاریخش می نویسد:

«در آن سال حکم بن ابی العاص اموی، پدر مروان درگذشت. او در روز فتح مکه اسلام آورد و به مدینه آمد. بنابر آنچه که گفته شده، اسرار رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} را افشا می کرد و لذا او را طرد و سبش کرد و به بطن وج فرستاد و همواره در آنجا بود تا اینکه عثمان به خلافت رسید و او را به مدینه آورد و صله ی رحم کرد و به او صد هزار درهم بخشید؛ چرا که او عموی عثمان بن عفان بود ... و احادیث منکری در لعنش [توسط پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}}] روایت شده است که احتجاج به آن ها جایز نیست و در یک جمله، او از خصوصیات صحابه و بلکه عمومیات آن برخوردار نیست.»^[[20]]

ذهبی در کتاب دیگرش العبر نیز همین مطلب را به طور کوتاه تر گفته و بخشش عثمان به او را نیز یادآور شده است.^[[21]]

ذهبی همچنین در کتاب سیر اعلام النبلاء نیز از حکم یاد کرده و گفته است که او کمترین بهره را از همصحبتی با رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} برده است!^[[22]]

9. ابن حجر عسقلانی متوفای 852 هـ

ابن حجر عسقلانی نام حکم را در کتاب معرفی صحابه آورده و می نویسد:

«حکم بن ابی العاص اموی، عموی عثمان بن عفان و پدر مروان است که ابن سعد گفته است که او در روز فتح مکه اسلام آورد و در مدینه ساکن شد و سپس پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} او را به طائف تبعید نمود و سپس در خلافت عثمان به مدینه بازگشت و در آنجا مُرد.»^[[23]]

ابن حجر در همان کتاب در جای دیگر در شرح حال مروان بن حکم، به صراحت تبعید شدن او به همراه پدرش به طائف را بیان کرده است.^[[24]]

لعن پیامبر (ص) بر حکم و فرزندش مروان 

حکم بن ابی العاص که به قول ذهبی، کمترین بهره را از هم صحبتی با رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} برده، طبق روایات صحیح السند اهل سنت، خودش و فرزندانش (از جمله مروان بن حکم) مورد لعن رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} قرار گرفتند که در اینجا به ذکر سه روایت اکتفا می کنیم و سپس به نقل سخنان بسیار مهم و جالب توجه محمد ناصرالدین البانی می پردازیم.

روایت اول:

احمد بن حنبل با سند صحیح (طبق نظر ارنؤوط)^[[25]] از عبدالله بن عمرو بن عاص روایت کرده است که گفت:

«نزد رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} نشسته بودیم که عمرو بن عاص رفت تا لباسش را بپوشد و بیاید به من ملحق شود؛ پس پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} فرمود:«مردى ملعون بر شما در می آید» و به خدا قسم، من همه اش نگران بودم تا اینکه حکم داخل شد.»^[[26]]

روایت دوم:

احمد بن حنبل با سندی که رجالش همگی ثقه هستند (طبق نظر ارنؤوط)^[[27]] از عامر شعبی و او از عبدالله بن زبیر روایت کرده است که گفت: «به خدای این کعبه قسم، رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} فلانی و فرزندانش از صلبش را لعنت کرد.»^[[28]]

در این روایت جهت سر پوشی بر حقیقت، نام حکم را به فلانی تبدیل کرده اند؛ اما غافل از اینکه همین روایت را  بزار و طبرانی با تصریح بر نام «حکم» نقل کرده اند، همانطور که هیثمی در مجمع الزوائد گفته است.^[[29]]

روایت سوم:

سند اول:

ابن ابی حاتم در تفسیرش با سند صحیح (طبق نظر البانی) از عبدالله بن المینی روایت کرده است که گفت:

«من در مسجد بودم که مروان خطبه خواند و گفت: خداوند به خلیفه- معاویه- رأى نیکویی درباره ى یزید القاء کرده که او را جانشین خود برگزیند؛ چرا که ابو بکر هم عمر را جانشین خود گردانید.

عبد الرحمن بن ابوبکر گفت: مگر دستگاه قیصر روم است؟ به خدا که ابو بکر خلافت را نه در میان فرزندانش قرار داد و نه میان کسى از خانواده اش، و رفتار معاویه نیز تنها به خاطر بزرگداشت فرزندش و مهربانى به او است.

مروان گفت: مگر تو همان نیستى که به پدر و مادرش گفت: ننگ بر شما باد؟

عبدالرحمن گفت: مگر تو پسر همان ملعونى نیستى که پیامبر، پدرت را لعنت کرد؟

عایشه این را شنید و گفت: ای مروان، تویی که به عبد الرحمن چنین و چنان گفتى؟ به خدا دروغ گفتى، این درباره ى او نازل نشد؛ بلکه درباره فلان پسر فلان نازل شد.»^[[30]]

سند دوم:

نسائی با سند صحیح (طبق گفته البانی) در سننش^[[31]] و حاکم در مستدرکش با تصحیح سند،^[[32]] همین روایت را با سندی دیگر نقل کرده اند که در آن این عبارت از عایشه آمده است که: «رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} پدر مروان را لعنت کرد، در حالی که مروان در صلبش بود.»^[[33]]

تصحیح البانی و انتقادش از علمای اهل سنت

محمد ناصر الدین البانی متوفای 1420 هـ که از سرشناس ترین عالمان وهابی به شمار می آید، ضمن تصحیح چندین سند از روایات لعن حکم بن ابی العاص و فرزندانش توسط رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}}، زبان به انتقاد از عالمان سرشناس اهل سنت گشوده و آن ها را متهم به تبانی در سرپوشی بر مطاعن صحابه کرده است.

وی در کتاب سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج 7 ص 719-725 ح 3240 می نویسد:

«من بسیار تعجب می کنم از تبانی بعضی از حافظان ترجمه کننده ی حکم (حافظانی که شرح حال او را نوشته اند؛ مانند ابن اثیر، ذهبی و ابن حجر عسقلانی) بر عدم سوق دادن بعضی از این احادیث و بیان صحتش در ترجمه ی او! آیا این به خاطر ترس از صحابه بودن او است و اینکه عموی عثمان بن عفان (خلیفه سوم) بوده است؟ در حالی که آن ها معروفند به اینکه در راه خدا، سرزش هیچ سرزنش کننده ای را ملاحظه نمیکنند، یا اینکه به خاطر شرایط حکومتی یا محبوبیت و نفوذ او در میان مردم بوده که مانع از تصریح آن ها به حق شده است؟ پس این مثلا ابن اثیر است که در کتاب اسد الغابة فی معرفة الصحابة میگوید: در لعن او و تبعیدش احادیث زیادی روایت شده است که نیازی به ذکرشان نیست، بجز اینکه قطعا پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} با وجود بردباری و چشم پوشیدنش بر چیزهای ناخوشایند، با او چنین کاری نکرده است مگر به خاطر امر بزرگ.

و تعجب بر انگیز تر از او، کاری است که حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب الاصابة فی تمییز الصحابه انجام داده، با وجود بحث طولانی در ترجمه ی او، این سخن از او صادر شده است: «ابن السکن گوید: گفته شده است که پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} بر او (حکم بن ابی العاص) دعا کرد، اما آن ثابت نمی شود»! و سپس ساکت شده و چیزی در پی سخن او نگفته است، بلکه در پی آن، روایات زیاد و گوناگونی در دعای پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} بر او آورده است، که من بعضی از آن ها را در کتاب سلسلة الاحادیث الضعیفه ذکر کرده ام، و او در قبال همه ی آن ها سکوت کرده و به ضعف بعضی از آن ها تصریح کرده است و ترجمه اش را با ذکر حدیثی از عایشه تمام کرده است که پیش تر اوردیم: رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} پدرت را لعن کرد، در حالی که تو در صلبش بودی. اما او (ابن حجر) به جای اینکه به صحتش تصریح کند، برای رد کردن آن، به روایت بخاری که پیش تر گذشت اشاره کرده و در پی آن گفته است: «می گویم: و اصل این داستان نزد بخاری بدون این زیاده است!»

می گویم: ارزش این پی آوردن چیست، در حالی که او خود می داند که این زیاده سندش صحیحش است و از طریق غیر بخاری نقل شده است؟! و فقط این نیست، بلکه شواهدی نیز از روایات صحیح دارد، همانطور که پیش تر گذشت! به آن (روایت ناقص بخاری) اکتفا کرده، بدون یاد کردن از آنچه که صلاحیت استشهاد کردن به آن را دارا است! پس در آخر شرحش بر حدیث «امت من به دست جوانی از قریش هلاک می شود» در کتاب فتح الباری می گوید: «احادیثی در لعن "حکم" پدر مروان و فرزندانش وارد شده است که طبرانی و غیر او آن ها را نقل کرده اند؛ سند بیشتر آن ها جای سخن دارد (ضعیف است) و بعضی از آن ها نیکو است و شاید روایت فوق الذکر به آن اختصاص یابد!»

و از همه ی این ها تعجب برانگیزتر، محافظه کاری حافظ ذهبی با سخنش در ترجمه حکم در تاریخش است که گوید: «احادیث منکری در لعن او وارد شده است که احتجاج به آن ها جایز نیست، و کوتاه سخن اینکه، او خصوصیتی از صحابه بودن را ندارد، بلکه عمومیتش را !» اینچنین گفته است، با وجود اینکه یک صفحه بعد، روایت شعبی از ابن زبیر را آورده و سندش را تصحیح کرده است، همانطور که پیش تر گذشت !! و مانند این رنگ عوض کردن یا تناقض، از چیزهایی است که به اهل هوا و هوس اجازه می دهد که از ایشان آنچه را که مناسب هوایشان است بگیرند! از خداوند سلامت را خواهانیم.»^[[34]]

دوم: مروان بن حکم

در شرح حال حکم بن ابی العاص، جایگاه مروان بن حکم نیز به عنوان شخصی مورد لعن از لسان پیامبر خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} تا حدی روشن شد. مروان که هم پسر عموی عثمان و هم دامادش بود، از جایگاه ویژه ای در نزد خلیفه برخوردار بود، و عطایای بسیاری از خلیفه دریافت می کرد. اینک به بیان سخنان اهل سنت در رابطه با بذل و بخشش عثمان به او می پردازیم.

1. ابن عبد ربه آندلسی متوفای 328 هـ

«از جمله چیزهایی که بر عثمان عیب گرفته شد، این بود که او مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} که حکم بن ابی العاص بود را پناه داد، در حالی که ابوبکر و نه عمر او را پناه ندادند و به او صد هزار بخشید و ابوذر را به ربذه تبعید کرد و عامر بن عبد قیس را از بصره به شام تبعید نمود و هنگامی که عبدالله بن خالد بن اسید از او صله- ای خواست، به او 400 هزار بخشید و رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} مهزون (مهروز) - قسمتی از بازار مدینه - را صدقه برای مسلمین قرار داده بود که عثمان به حرث بن حکم، برادر مروان بخشید و فدک را که صدقه ی رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بود، به مروان داد و هنگامی که آفریقا فتح شد، یک پنجم غنایم آن را به مروان بخشید؛ پس عبدالرحمن بن حسل الجمحی [شعری سرود و در یک مصرعش] گفت: یک پنجم غنیمت را به مروان بخشیدی.»^[[35]]

2. ابو عمر بن عبد البر قرطبی متوفای 463 هـ

ابن عبد البر نیز در کتابی که برای شناخت صحابه نوشته، در شرح حال عبدالرحمن بن حنبل مینویسد:

«عبدالرحمن بن حنبل، برادر کلده بن حنبل ... همان کسی که است که درباره ی عثمان بن عفان، هنگامی که 500 هزار از خمس آفریقا را به او بخشید، گفت: تو آن تبعید شده ی پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} را خواندی و مقرب خویش گردانیدی و این بر خلاف رویه و قرار مصطفی _{^{صلی الله علیه وآله}} است. خویشاوندانت را به حکومت بر خداپرستان گماشتی و این بر خلاف رویه گذشتگان (ابوبکر و عمر) است. و خمس غنیمت را به مروان بخشیدی و بدینسان او را بر دیگران فضیلت نهادی و مراتع اطراف مدینه را قرق کردی و درآمدی را که [ابو موسی] اشعری از اموال عمومی آورده بود، به نزدیکانت دادی.»^[[36]]

3. مطهر بن طاهر مقدسی متوفای 507 هـ

«و از جمله ی آنها (چیزهایی که بر عثمان عیب می گرفتند) این بود که عثمان فدک را که صدقه ی رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بود به مروان بن حکم داد و خمس غنائم آفریقا را نیز به او بخشید؛ پس عبدالرحمن بن حنبل الجمحی گفت ... .»^[[37]]

4. ابن اثیر جزری متوفای 630 هـ

ابن اثیر جزری در تاریخش می نویسد:

«عبدالله بن سعد پس از یک سال و سه ماه که در آفریقا مانده بود، برگشت و خمس غنایم جنگی آفریقا را به مدینه آورد، مروان بن حکم آن‌ها را به پانصد هزار دینار خریداری نمود، و عثمان این بها را به او بخشید. این عمل عثمان از کارهایی بود که او را مورد بازخواست مردم قرار داد.

(سپس ابن اثیر می‌گوید:) این بهترین گفتاریست که درباره خمس آفریقا گفته شده است؛ زیرا بعضی از مورخین گفته‌اند که خمس آن غنائم را عثمان به عبدالله بن سعد داده است و عده ای گفته‌اند که آن خمس را به مروان داده است و از اینجا روشن می شود که عثمان خمس غنائم جنگ اول را به عبدالله بن سعد داد و خمس غنائم جنگ دوم را که تمام آفریقا در این جنگ فتح شد، به مروان داد.»^[[38]]

5. عماد الدین ابو الفداء متوفای 732 هـ

«و از آن چیزهایی که بر عثمان عیب گرفته شد، بازگرداندن حکم بن عاص، مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} و همچنین مطرود ابوبکر و عمر و بخشیدن خمس غنائم آفریقا به مروان بن حکم که 500 هزار (درهم یا دینار) بود.»^[[39]]

6. زین الدین ابن الوردی متوفای 749 هـ

«و از آن چیزهایی که بر عثمان عیب گرفتند، بازگرداندن حکم بن عاص، مطرود رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} و مطرود ابوبکر و عمر بود و بخشیدن خمس غنائم آفریقا به مروان بن حکم که مال عظیمی بود.»^[[40]]

7. علی بن برهان الدین حلبی متوفای 1044 هـ

«از جمله چیزهایی که بر عثمان عیب گرفته شد، این بود که او به پسر عمویش مروان بن حکم 150 هزار اوقیه (هر اوقیه 40 درهم است) بخشید و به حارث (برادر مروان) نیز یک دهم بازار مدینه را داد و هنگامی که ابو موسی با ظرفی از طلا و نقره به نزد عثمان آمد، آن ها را بین زنان و دخترانش تقسیم کرد. عثمان بیشتر بیت المال را صرف آباد سازی زمین ها و خانه هایش کرد ... .»^[[41]]

سوم: عبد الله بن سعد بن ابی سرح

یکی دیگر از صحابه ای که در نزد رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} جایگاهی نداشت و مغضوب آن حضرت بود، برادر رضاعی عثمان، عبد الله بن سعد بن ابی سرح است که اسلام آورد و سپس مرتد شد؛ لذا رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} در قضیه فتح مکه دستور دادند که اگر او خودش را به پرده ی کعبه هم آویخته بود، بکشیدش؛ اما عثمان به وی پناه داد و در نزد رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} شفاعتش را نمود و آن حضرت با اکراه پذیرفتند و به او امان دادند.

بعد از گذشت دوران، و بعد از اینکه عثمان به خلافت رسید، او را به جای عمرو بن عاص به ولایت مصر منصوب کرد و اموال فراوانی به او بخشید.

چنانکه خواهد آمد، مصریان از دست این حاکم ظالم به ستوه آمدند و شکایت به نزد خلیفه بردند و همین نیز سبب کشته شدن عثمان شد.

شرح حال عبد الله بن سعد بن ابی سرح از زبان حافظ ابن حجر

حافظ ابن حجر عسقلانی در شرح حال عبدالله بن ابی سرح، به عنوان یکی از صحابه در نزد اهل سنت، می نویسد:

«عبد الله بن سعد بن ابی سرح ... برادر رضاعی عثمان بود ... هنگامی که روز فتح مکه شد، پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} به همه ی مردم امان دادند به غیر از چهار نفر و دو زن: عکرمه، ابن خطل، مقیس بن صبابه و  عبدالله بن سعد بن ابی سرح ... . از ابن عباس منقول است که گفت: عبد الله بن سعد بن ابی سرح کاتب پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} بود، ولی شیطان او را لغزاند؛ پس به کفار پیوست. و رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} در روز فتح مکه دستور به قتلش داد، ولی عثمان برایش پناه خواست؛ پس پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} پناهش داد... و عثمان او را بر امارت مصر گماشت»^[[42]]  

ناراحتی پیامبر (ص) از اصحاب به خاطر نکشتن ابن ابی سرح

عثمان شفاعت کسی را در نزد رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} کرد که بعد از عفوش نیز رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} اصحابش را به خاطر نکشتن عبدالله بن  ابی سرح سرزنش کردند.

از سعد بن ابی وقاص روایت شده است که گفت:

«هنگامی که مسلمانان مکه را فتح نمودند، عبدالله بن سعد بن ابی سرح به عثمان پناه آورد و خود را نزد او پنهان کرد، عثمان نیز او را نزد نبی ‌اکرم _{^{صلی الله علیه وآله}} آورد و به ایشان گفت: یا رسول الله! بیعت عبدالله را بپذیر، اما حضرت رسول _{^{صلی الله علیه وآله}} از این کار امتناع می‌ورزید تا این‌که عثمان برای بار سوم این درخواست را مطرح کرد و رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} آن‌ را پذیرفت. سپس رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} رو به اصحابشان کردند و فرمودند: آیا در میان شما مردی با درایت نبود که چون من از پذیرش بیعت آن مرد خوداری ورزیدم، گردن او را بزند؟! اصحاب گفتند: ای رسول خدا! ما که به درون شما علم نداریم. چرا به ما اشاره نفرمودید که آن‌ کار را بکنیم؟ رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} فرمود: هیچ پیامبری را سزاوار نیست که چشمان خائنانه داشته باشد.»^[[43]]

این روایت را ابو داود در سننش آورده و ابن تیمیه سندش را صحیح دانسته است.^[[44]] همچنین حاکم در مستدرکش نقل و تصحیح کرده و ذهبی نیز با نظر او موافقت کرده است.^[[45]] ألبانی نیز این روایت را در کتاب السلسلة الصحیحه آورده است.^[[46]]

تولیت عبدالله بن ابی سرح بر مصر و کشته شدن عثمان

ابن شبه نمیری متوفای 262 هـ با سند حسن^[[47]] از طریق زهری از سعید بن مسیب ماجرای قتل عثمان را چنین روایت کرده است:

«ابن شهاب زهری گوید: به سعید بن مسیب گفتم که آیا مرا خبر میدهی که ماجرای کشته شدن عثمان چگونه بود؟ و چه بود حال او و حال مردم؟ و چرا اصحاب محمد _{^{صلی الله علیه وآله}} او را وا گذاشتند و یاری اش نکردند؟ سعید گفت: عثمان مظلوم کشته شد، و کسی که او را کشت، ظالم بود، و کسی که یاری او را ترک کرد، معذور بود. زهری گوید: این امر چگونه بود؟ ابن مسیب گفت:

هنگامی که عثمان والی شد، ولایت او را تعدادی از صحابه مکروه داشتند به جهت اینکه عثمان قوم خود را بیشتر دوست میداشت و کسانی از بنی امیه را که ایشان را صحبت رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} میسر نگردیده - با وجود موجود بودن اصحاب آن حضرت - تولیت ممالک میداد، و از امرای او چیزهایی صادر میشد که اصحاب، آن را منکر میشمردند، و عثمان در آنها مورد عتاب قرار می گرفت و آنها را عزل نمیکرد؛ پس هنگامی که ایام شش سال آخر خلافت او رسید، پسر عموهای خود را بر دیگران ترجیح داد و تولیت ممالک داد و غیر ایشان را نداد. و عبدالله بن ابی سرح را والی مصر گردانید و او در آنجا دو سال بود، بعد از آن اهل مصر به شکایت او نزد عثمان آمدند و از او دادخواه شدند .

و پیش از آن از جانب عثمان در حق عبدالله بن مسعود و ابوذر و عمار بن یاسر بدی ها واقع شده بود؛ پس در دل بنو هذیل و بنو زهره برای حال ابن مسعود ، و در دل بنو غفار و قبیله ایشان و کسی که برای ابوذر غضب کرده بود (عثمان به خاطر تبعیدش) کینه بود، و بنو مخزوم بر عثمان برای حال عمار یاسر غضب داشتند.

و اهل مصر آمدند و از ظلم ابن ابی سرح شکایت کردند، عثمان به او نامه نوشت و در آن نامه او را تهدید نمود. ابن ابی سرح از قبول آنچه عثمان به او نوشته بود ابا کرد، و کسی را که از اهل مصر از نزد عثمان به نزد او رفته بود زد و کشت؛ پس هفتصد مرد از اهل مصر در مدینه آمدند و در مسجد فرو شدند و در اوقات نماز از کار ابن ابی سرح به صحابه شکایت کردند.

 طلحه بن عبیدالله برخاست و با عثمان کلام سخت نمود، و عایشه کسی را به نزد عثمان فرستاد و گفت: اصحاب رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} نزد تو آمدند و عزل این مرد را از تو خواستند و تو ابا کردی ، و او - یعنی ابن ابی سرح - مردی را از ایشان کشته؛ پس ایشان را از عامل خود انصاف ده. و علی بن ابی طالب _{^{علیه السلام}} بر او داخل شد و فرمود: « اهل مصر از تو فقط مردی را عوض مردی که بر ذمّه او ادّعای خونی دارند طلب می کنند؛ پس او را از [حکومت بر] ایشان عزل کن و در میانشان قضاوت کن. پس اگر حقّی از ایشان بر او واجب باشد، انصاف ایشان بد .»

عثمان گفت: مردی را انتخاب کنید که او را به جای عبدالله بر شما والی کنم.

مردم گفتند: بر ما محمد بن ابی بکر را عامل بکن؛ پس عثمان نامه ی ولایت او را نوشت، و با آن ها جماعتی از مهاجرین و انصار برای دیدن واقعه در میان اهل مصر و ابن ابی سرح بیرون شدند.

هنگامی که محمد بن ابی بکر و کسانی که همراه او بودند، به مسافت سه روز راه از مدینه بیرون رفتند، ناگاه دیدند که غلامی سیاه بر شتری سوار است و طوری با شتاب و پریشان حرکت می کرد که از آن مفهوم میگردید که گویا مردی است که کسی را طلب میکند یا کسی در طلب او است. اصحاب به او گفتند: کیستی و چکار داری؟! و معلوم میشود که تو گویا از کسی گریخته یا گریخته را جوینده هستی! گفت: من غلام امیرالمؤمنین ام که مرا به سوی عامل مصر فرستاده است. مردی گفت: عامل مصر این است، و به سوی محمد بن ابی بکر اشاره کرد. گفت: این را نمیخواهم. پس محمد بن ابی بکر چون از این ماجرا خبر یافت، مردانی به طلب او فرستاد که او را گرفته و آوردند. پس محمد بن ابی بکر به او گفت: غلام کیستی؟ یک بار گفت که من غلام امیرالمؤمنین ام و بار دیگر گفت که من غلام مروانم، تا اینکه مردی او را شناخت که غلام عثمان است. محمد بن ابی بکر از او پرسید که تو به سوی چه کسی فرستاده شده ای؟ گفت به سوی عامل مصر. گفت: برای چه؟ گفت: به رسالتی. گفت: با تو نامه هست؟ گفت: نه. پس تفتیش کردند؛ ولی از او نامه نیافتند، و با او مطهره (ظرف آب) بود که در آن چیزی حرکت میکرد. آن را شکستند و در آن نامه را یافتند که نوشته بود:«از طرف عثمان به سوی ابن ابی سرح»؛ پس محمد بن ابی بکر همه مردم را از مهاجرین و انصار و غیر ایشان که نزد او بودند جمع نمود و سر نامه را روبروی آنها چاک کرد و در آن نوشته بود که :هرگاه که محمد و فلان و فلان نزد تو بیایند، در قتل ایشان حیله کن و نامه که با او است، آن را باطل ساز، و تو بر عمل خود قرار گیر، و کسی که به تو اعتراض کند را حبس کن تا رأی من در این باب نزد تو بیاید .

هنگامی که نامه را خواندند، ترسیدند و به سوی مدینه بازگشتند. محمد بن ابی بکر بر آن نامه مهرهای مردم که با او بودند ثبت کرد و به مردی از آنها سپرد، و چون در مدینه طلحه، زبیر و علی بن ابی طالب _{^{علیه السلام}} و سعد بن ابی وقاص و کسانی که از اصحاب پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} با او بودند را جمع کردند و آن نامه را روبروی آنها وا کردند و بر آنها خواندند و از قصه غلام خبر نمودند؛ پس در مدینه کسی باقی نماند مگر اینکه بر عثمان غضب گرفت و این ماجرا در غضب کسانی که برای ابن مسعود، ابوذر و عمّار در غضب بودند، افزود.

اصحاب محمد _{^{صلی الله علیه وآله}} به خانه خودشان رفتند و کسی از ایشان نبود مگر اینکه به جهت خواندن آن نامه در غم بود؛ پس مردم، عثمان را محاصره کردند و محمد بن ابی بکر، بنی تیم و غیر ایشان را بر او برانگیخت.

علی _{^{علیه السلام}} کسی را به نزد سعد و عمّار و چند نفر از صحابه، که همه ایشان از اهل بدر بودند، فرستاد و بعد از آن به نزد عثمان رفت و آن نامه، غلام و شتر با او بود؛ پس علی _{^{علیه السلام}} به عثمان فرمود: «این غلام توست؟» عثمان گفت: آری. باز فرمود:«این شتر توست؟» گفت: آری. فرمود: «تو این نامه را نوشتی؟» گفت: سوگند به خدا که من این را ننوشتم، و نه به آن امر کردم، و نه از آن واقف هستم. علی _{^{علیه السلام}} فرمود: «این خاتم توست؟» گفت: آری. فرمود: «چگونه غلام تو با شتر تو با نامه ای که بر آن خاتم تو ثبت باشد، بیرون شود و تو از آن اطلاع نداشته باشی؟!» پس به خدا سوگند یاد کرد و گفت: من این نامه را ننوشتم و نه به آن امر کردم و نه این غلام را به سوی مصر روان کردم.

خط را شناختند که خط مروان بود، و در امر عثمان شکّ کردند و گفتند که: مروان را به ما بسپار. عثمان ابا کرد و مروان نزد او در خانه بود. بعد از آن، اصحاب حضرت رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} از نزد او غضبناک بیرون آمدند و در امر عثمان شکّ کردند، و دانستند که عثمان قسم دروغ یاد نکرده باشد، مگر گروهی که گفتند: برائت عثمان در دل قرار نمیگیرد (بی گناهی عثمان برای ما ثابت نمیشود) مگر اینکه او مروان را به ما بسپارد تا ما از او حال نامه را تفتیش نماییم که چگونه به نا حق به قتل کسی که از اصحاب محمد _{^{صلی الله علیه وآله}} است امر میکند؟! اگر عثمان نوشته باشد، او را عزل کنیم و اگر مروان از زبان عثمان نوشته باشد، نظر کنیم در امر مروان .و عثمان از بیرون کردن مروان به سوی ایشان ابا نمود و از کشته شدن او ترسید؛ پس مردم عثمان را محاصره کردند و آب را به رویش بستند.»^[[48]]

همین روایت را احمد بن یحیی بلاذری نیز نقل کرده است.^[[49]]

قضیه ی نامه نگاری عثمان به حاکم مصر مبنی بر کشتن معترضان را، ابن شبه نمیری^[[50]] و ابن ابی شیبه^[[51]] با سند معتبر دیگر^[[52]] نقل کرده اند، با این تفاوت که عثمان، حضرت علی _{^{علیه السلام}} را -به خاطر طمع حضرت در خلافت- به نوشتن آن متهم کرد!!

چهارم: ولید بن عقبه

عقبه از جمله سرسخت ترین دشمنان مسلمانان بود که پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} را بسیار اذیت کرد و لذا بعد از به اسارت گرفتن او در جنگ بدر، رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} دستور به قتلش دادند و فرزندانش را نیز اهل آتش دانستند. ولید که در آن زمان کودک بود، توسط عثمان نگهداری شد؛ زیرا برادر مادری وی بود و بعد از اینکه عثمان به خلافت رسید، بعد از عزل سعد بن ابی وقاص، به ولایت کوفه منصوب شد و تا زمانی که نماز صبح را به سبب مستی چهار رکعت خواند، بر سمت خود باقی بود.

ولید بن عقبه همان کسی است که طبق روایات و تفاسیر اهل سنت، در دو آیه از قرآن به عنوان فاسق معرفی شده است.

شرح حال ولید بن عقبه از زبان حافظ ابن حجر

ابن حجر عسقلانی در کتابش الإصابه که مختص معرفی صحابه است، از ولید نیز نام برده و در شرح حالش چنین نوشته است:

«ولید بن عقبه ... اموی برادر مادری عثمان بن عفان بود ... پدرش بعد از تمام شدن جنگ بدر کشته شد؛ چرا که وی از دشمنان سر سخت مسلمین بود و رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} را بسیار اذیت می کرد و او از کسانی بود که در جنگ بدر به اسارت گرفته شد و پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} دستور به قتلش داد. پس عقبه گفت: ای محمد _{^{صلی الله علیه وآله}}، تکلیف فرزندان چیست؟ حضرت فرمود: آتش. و ولید و برادرش عماره در روز فتح مکه اسلام آوردند ... ولید بعد از آن در سایه ی عثمان بزرگ شد تا اینکه او به خلافت رسید و وی را بعد از عزل سعد بن ابی وقاص بر ولایت کوفه گماشت که بر مردم گران آمد ... و داستان چهار رکعت نماز صبح خواندنش برای مردم در حالت مستی، مشهور است و روایت شده است و داستان عزلش بعد از ثابت شدن شراب خوردنش نیز مشهور است و در صحیحین نقل شده است و عثمان بعد از اینکه او را حد زد، عزلش کرد و به جایش سعید بن عاص را گماشت.»^[[53]]    

حکم قرآن به فسق ولید

همانطور که گفتیم، در دو آیه ی قرآن به فاسق بودن ولید بن عقبه اشاره شده است:

آیه ی یکم:

((یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ.))

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید!»^[[54]]

ابو عمر ابن عبدالبر می گوید:

«در میان اهل علم به تاویل قرآن هیچ اختلافی نیست که آیه 6 سوره حجرات ((اگر فاسقی خبری برای شما آورد)) در شأن ولید بن عُقبه نازل شده است؛ زمانی که رسول الله _{^{صلی الله علیه وآله}} او را به سوی بنی المصطلق روانه نمود تا از آنان زکات بگیرد؛ پس ولید بن عقبه به پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} خبر داد که آنان از دادن صدقه ( زکات ) امتناع می ورزند و قصد جنگ با پیامبر _{^{صلی الله علیه وآله}} را دارند. پس رسول الله _{^{صلی الله علیه وآله}} خالد بن ولید را برای تحقیق به سوی آنان روانه نمود و خالد خبر داد که آنان مسلمان هستند و لذا آیه 6 حجرات ((یا أیها الذین آمنوا إن جاءکم فاسق بنبأ)) نازل شد.»^[[55]]

ابو البرکات نسفی نیز ادعای اجماع کرده است.^[[56]]

از جمله سندهای معتبر نزول این آیه در حق ولید بن عقبه، روایت احمد بن حنبل است که توسط حمزه احمد الزین^[[57]] ، نور الدین هیثمی^[[58]] و آلوسی^[[59]] معتبر دانسته شده است.

آیه ی دوم:

 ((أَفَمَن کانَ مُؤْمِنًا کمَن کانَ فَاسِقًا ۚ لَّا یسْتَوُونَ .))

«آیا کسی که با ایمان باشد همچون کسی است که فاسق است؟! نه، هرگز این دو برابر نیستند.»^[[60]]

در سایت اسلام وب که از سایت های مرکزی فتوای وهابیون است، در پاسخ به استفتائی، به نزول این آیه در حق ولید بن عقبه تصریح شده است:

«اما آیه ی ((آیا کسی که باایمان باشد همچون کسی است که فاسق است؟! نه، هرگز این دو برابر نیستند))، در مدینه و در حق علی بن ابی طالب _{^{علیه السلام}} و ولید بن عقبه نازل شد. این مطلب را قرطبی و بغوی (در تفسیرشان) و خطیب بغدادی در تایخ بغداد ذکر کرده اند و طبری با اسنادش از عطاء بن یسار روایت کرده است که گفت: این آیه در مدینه در حق علی بن ابی طالب _{^{علیه السلام}} و ولید بن عقبه نازل شد [وسبب آن این بود که] بین ولید و حضرت علی _{^{علیه السلام}} سخنی شد؛ پس ولید گفت: من از تو زبان آورتر، نیزه‌ ام تیزتر و در عقب نشاندن صف دشمن تواناترم. علی _{^{علیه السلام}} فرمود: ساکت شو که تو فاسقی بیش نیستی. پس خداوند این آیه را نازل فرمود.»^[[61]]   

شمس الدین ذهبی بعد از نقل روایتی با سندی دیگر در این باره، می گوید:

« سند روایت قوی است، ولی سیاق آیه دلالت می کند که ولید بن عقبه در میان اهل آتش است.»^[[62]]

با این حال اهل سنت به جهت صحابه بودن ولید و برادری اش با عثمان، بر او ترضی کرده و از مقام وی تجلیل کرده اند؛ اما خداوند در شأن چنین صحابی ای که مورد ترضی اهل سنت است، می فرماید:

((فَإِن تَرْ‌ضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّـهَ لَا یرْ‌ضَىٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ.))

«پس اگر شما از آنها راضی شوید، قطعا خداوند از جمعیت فاسقان راضی نخواهد شد.»^[[63]]

پنجم: عبدالله بن عامر بن کریز

عبدالله بن عامر، یکی دیگر از بنی امیه و پسر دایی عثمان بود که به ولایت بصره و فارس گماشته شد و بعد از قتل عثمان، با اموال بیت المال به یاری فتنه گران جمل شتافت و آتش فتنه را شعله ور ساخت و علیه حضرت امیرالمومنین _{^{علیه السلام}} جنگید. وی سپس در زمان خلافت معاویه، به مدت سه سال حاکم بصره گردید.^[[64]]

ابن اثیر جزری در شرح حال عبدالله بن عامر می نویسد:

«او همان کسی است که عامر بن عبد القیس عبدی (صحابی زاهد) را به شام تبعید کرد ... و تا زمان قتل عثمان، والی بصره بود؛ پس هنگامی که ابن عامر خبر قتل عثمان را شنید، هر آنچه در بیت المال بود را برداشت و به سوی مکه روانه شد و به طلحه، زبیر و عایشه پیوست. آنان قصد داشتند به شام بروند، اما ابن عامر گفت: بلکه به بصره بیایید که مرا آن‌جا کارهای پسندیده است و آن‌جا سرزمین اموال و شمار فراوانی از مردان است؛ پس به سوی بصره روانه شدند. وی همراه آنان در واقعه جمل حاضر شد و هنگامی که شکست خوردند، به شام رفت و در آنجا ساکن شد ... سپس معاویه او را به مدت سه سال بر ولایت بصره گماشت.»^[[65]]

طبری با سند صحیح^[[66]] از ابن شهاب زهری روایت میکند که گفت:

«طلحه و زبیر، بعد از کشته شدن عثمان چهار ماه در مکه ماندند. ابن عامر در آن جا به دنبال مال دنیا بود، یعلى بن أمیه همراه با اموال زیاد و چهارصد شتر به آن جا آمد. همه آن‌ها در خانه عایشه جمع شدند و نظر دادند و گفتند: ما مى‌خواهیم به سوى على _{^{علیه السلام}} برویم و با او بجنگیم.

برخى از آن‌ها گفتند: شما طاقت مردم مدینه را ندارید، ولى به سوى بصره و کوفه مى‌رویم؛ چون طلحه در کوفه و زبیر در بصره هوادار و همکار دارند. پس نظر همگى آن‌ها بر این شد که به سوى بصره و کوفه بروند. پس عبد الله بن عامر، اموال و شترهاى فراوانى به آن‌ها داد و با هفت نفر از اهل مکه و مدینه حرکت کردند و با سایر مردمى که به آن‌ها ملحق شدند، به سه هزار نفر رسیدند.

وقتى خبر حرکت آن‌ها به امیرمؤمنان _{^{علیه السلام}} رسید، سهل بن حنیف را امیر آن شهر کرد و خودش به سوى ذى قار حرکت کرد و در طول هشت شب به آن جا رسید و گروهى از مردم مدینه نیز همراه آن حضرت بودند.»^[[67]]

ششم: سعید بن عاص اموی

سعید بن عاص اموی، یکی دیگر از بنی امیه است که پدرانشان در جنگ با رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} به هلاکت رسیدند. او در زمان وفات رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} 9 سال داشت و بعد از عزل ولید بن عقبه از حکومت کوفه، از طرف عثمان به جای او گماشته شد؛^[[68]] اما حکومتش چندان دوام نیاورد و در اثر اعتراضات، عثمان مجبور به عزلش شد.

تفصیل داستان ولایت سعید بن عاص بر کوفه و عزلش را ابن سعد در کتاب الطبقات الکبری آورده است.^[[69]]

بذل و بخشش عثمان به سعید بن عاص

ابن سعد زهری با سند صحیح^[[70]] از نوه ی سعید بن عاص بن امیه روایت می کند که گفت:

«روزى سعید بن عاص نزد عمر آمد که از او بخواهد زمینى در اختیار او قرار دهد تا خانه اش را وسعت دهد، عمر به او گفت: شب را سپرى کن و نماز صبح را با من بخوان؛ سپس خواسته ات را به من یادآورى کن.

سعید مى گوید: این کار را کردم، هنگامى که عمر از نماز فارغ شد، گفتم: اى امیرالمؤمنین! گفتى که خواسته ام را به شما یادآور شوم.

عمر پاسخ داد: با من بیا. سپس گفت: به خانه ات برگرد تا این حاجت خودش به خانه ات آید. آنگاه توشه اى به من داد و با پایش خطى برایم کشید.

گفتم: اى امیرالمؤمنین! بیشتر بده که اهل و فرزند زیادى دارم.

پاسخ داد: تو را همین بس است و این جریان را پیش خودت نگهدار که به زودى پس از من، این کار (خلافت) به کسى مى رسد که از خویشاوندان توست و حاجتت برآورده خواهد شد!

سعید گفت: من، مدّت خلافت عمر را صبر کردم تا آن که عثمان خلیفه شد و او خوب صله رحم کرد و حاجتم را برآورد و مرا در حکومتش شریک نمود.»^[[71]]

هفتم: معاویه بن ابی سفیان

ابوسفیان، پدر معاویه که سردمدار قریش و بزرگترین دشمن مسلمانان و رسول خدا _{^{صلی الله علیه وآله}} بود، به همراه قریش و خانواده اش پیوسته به اذیت و آزار مسلمانان پرداختند تا اینکه در فتح مکه بین دو راهی مرگ یا تظاهر به اسلام قرار گرفتند و از این رو به ظاهر اسلام آوردند و منتظر فرصتی شدند تا دوباره به سیادت برسند.

هنگامی که ابوبکر به خلافت رسید، معاویه را به عنوان رهبر لشکرش تحت فرمان برادرش یزید بن ابی سفیان در فتح شهرهای صیداء، عرقه، جبیل و بیروت منصوب کرد و هنگامی که عمر به خلافت رسید، معاویه را والی اردن کرد و سپس بعد از مرگ یزید بن ابی سفیان، برادرش معاویه را به جای او والی دمشق کرد و سپس وقتی که عثمان به خلافت رسید، دیار شام را به کلی به معاویه سپرد؛ اما بعد از قتل عثمان، هنگامی که امیرالمومنین حضرت علی _{^{علیه السلام}} به خلافت رسید، فورا دستور عزل معاویه را صادر کرد، و چون معاویه از این امر مطلع بود، قبل از رسیدن پیک، ندای خونخواهی عثمان را سر داد و حضرت علی _{^{علیه السلام}} را به ریختن خون عثمان متهم کرد! از این رو جنگ هایی بین او و حضرت علی _{^{علیه السلام}} در گرفت تا اینکه بعد از صلح امام حسن _{^{علیه السلام}}، معاویه حاکم تمام ممالک اسلامی شد و آخر الامر نیز پسرش یزید را به جای خودش به عنوان خلیفه ی مسلمین منصوب کرد و شد آنچه شد.^[[72]]

^{در کتاب «مظلومیت امام حسن علیه السلام» به تفصیل در مورد جایگاه معاویه در روایات اهل سنت سخن گفته ایم.}