«إِنّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلّ قَوْمٍ هادٍ.» رعد: 7

«ای پیامبر ! تو فقط انذار دهنده هستی و برای هر قومی هدایت کننده ای است.»

فخر رازى در تفسیر این آیه، سه قول نقل مى کند:

«نخست: اینکه منذر و هادى هر دو به یک معنى هستند؛ بنابراین مفهوم آیه چنین است: «تو فقط انذار دهنده و هدایت کننده ی هر قوم هستى.»

دوم: اینکه پیامبر صلی الله علیه وآله انذار کند و خدا هدایت نماید.

سوم: انذار کننده پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و هدایت کننده حضرت على علیه السلام باشد؛ زیرا ابن عباس مى گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله دست مبارکش را بر سینه خود گذارد و فرمود: «اَنَا الْمُنْذِرُ»، سپس اشاره به شانه على علیه السلام کرد و فرمود: «اَنْتَ الْهادِىُ یا عَلى! بِکَ یَهْتَدى الْمُهتَدُونَ مِنْ بَعْدى!»: «تو هدایت کننده اى یا على! و به وسیله تو بعد از من هدایت شوندگان هدایت مى شوند».»^[1]

این تفسیرهاى سه گانه را بعضى دیگر از مفسران نیز نقل کرده اند و آنها اصرار دارند که تفسیر آیه، یکى از دو تفسیر اول است؛ زیرا تفسیر سوم مناسب با طرز فکر آمیخته با تعصب آنها نیست.

این در حالى است که تفسیر اول به یقین با ظاهر آیه سازگار نیست؛ زیرا اگر بنا بود هر دو وصف براى پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله باشد باید بفرماید:«اِنَما اَنْتَ مُنْذِرُ وَ هاد لِکُلِ قَوْم»، و به تعبیر دیگر نباید «لکلّ قوم» که جار و مجرور است مقدم بر «هاد» شود، و اگر مقدم شود، باید هر دو وصف مقدم گردد و گفته شود «اِنَما اَنْتَ لِکُلِّ قَوْم مُنْذِرٌ وَ هاد».

کوتاه سخن اینکه هیچ وجهى براى مقدم شدن «لکل قوم» بر یکى از دو وصف و تأخیر از دیگرى به نظر نمى رسد ؛ یا باید بر هر دو مقدم شود و یا از هر دو به تأخیر بیفتد. (دقت کنید).

ضمن اینکه وحدانیت رسول الله (ص) با تعددی که از ظاهر «لکل قوم هاد» به ذهن متبادر می شود، ناسازگار است؛ از این رو ابن تیمیه گفته است: «اما تفسیر هادی در این آیه به علی (ع)، پس آن باطل است؛ زیرا می فرماید: «وَ لِکلّ قَوْمٍ هادٍ» و این اقتضا می کند که هادی این ها غیر از هادی آن ها باشد؛ لذا هادیان متعدد می شود. پس چگونه علی (ع) را برای همه ی اقوام، از اولین و آخرین، هادی قرار می دهد؟!»[2]

تفسیر دوم نیز بسیار نامأنوس و نامناسب است؛ زیرا ظاهر این جمله آن است که در هر عصر و زمانى هدایتگر خاصى است، در حالى که خداوند ، یگانه و یکتا است. بنابراین حقیقت یگانگى خدا با تعددى که از جمله «لِکُلِّ قَوْم هاد» استفاده مى شود، سازگار نیست.

بنابراین تنها تفسیرى که براى آیه صحیح به نظر مى رسد، این است که پیامبر صلی الله علیه وآله انذار کننده است و براى هر قوم، در هر عصر و زمانى هدایتگرى است.

آیا این هدایتگر اشاره به علماء و دانشمندان هر قوم و هر زمانى است؟

پاسخ این سؤال نیز منفى است؛ زیرا در هر عصر و زمان علماء و دانشمندان متعددى وجود دارند نه یک هدایتگر. همان گونه که پیامبر اسلام یک نفر بود، هدایتگر مسلمین نیز در هر عصر و زمان یکى است.

به تعبیر دیگر ، پیامبر صلی الله علیه وآله بنیان گذار دین است از طریق انذار، و امام ادامه دهنده راه او است از طریق هدایت.

اینها نکاتى است که از خود آیه استفاده مى شود و اگر به سراغ روایاتى که در این زمینه نقل شده برویم، مسئله روشن تر مى شود.^[3]

روایت اول:

در مسند احمد، حدیثی با این سلسله سند و متن آمده است:

«حَدَّثَنَا عَبْدُ اللهِ، حَدَّثَنِی عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، حَدَّثَنَا مُطَّلِبُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ السُّدِّیِّ، عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ، عَنْ عَلِیٍّ، فِی قَوْلِهِ: {إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ} [الرعد: 7] ، قَالَ: " رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الْمُنْذِرُ، وَالْهَادِ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ.»

«عبدالله بن احمد بن حنبل از عثمان بن ابی شیبه و او از مطلب بن زیاد و او از السدی و او از عبد خیر و او از حضرت علی (ع) روایت می کند که در تفسیر آیه ی ((ای پیامبر تو تنها انذار دهنده هستی و برای هر قومی هدایتگری است)) رعد: 7 فرمود: رسول الله صلی الله علیه وآله منذر و هادی مردی از بنی هاشم است.»[4]

احمد محمد شاکر، در تحقیق مسند احمد، سند این روایت را تصحیح کرده است.^[5]

محمد ناصرالدین ألبانی نیز سندش را صحیح دانسته است.^[6]

ضیاء مقدسی در صحیحش آورده و محققش دکتر عبد الملک دهیش سندش را حسن دانسته است.^[7]

سند این روایت را هر چند شعیب الارنؤوط در تحقیق مسند احمد تضعیف کرده؛ اما در کتاب تحریر تقریب التهذیب راویان مورد تضعیفش را صدوق حسن الحدیث دانسته و اشکال تشیع راوی را نیز دلیل غیر قادح دانسته است! بنابراین سند این روایت از نظر شعیب الارنؤوط، حسن است و وی تنها به خاطر دشمنی با شیعه، این روایت را تضعیف کرده است.[8]

در شیوه ی نقطه گذاری این روایت اختلاف شده است، به طوری که در مسند احمد با چاپ های تحقیق شعیب الارنؤوط و همچنین احمد شاکر و نیز کتاب الاحادیث المختارة به صورت موقوف (یعنی به صورت نقل تفسیر از خود حضرت علی (ع)) نقطه گذاری شده است و در بعضی دیگر از کتب نیز به صورت مرفوع (قال رسول الله :) نقطه گذاری شده، به طوری که معنای روایت به طور کل عوض می شود و هم منذر و هم هادی، رسول الله (ص) می شود!

اما این روایت قطعا به صورت موقوف است، به چند دلیل:

دلیل اول: «قال» در سند این روایت، یکبار آمده و لذا به حضرت علی (ع) برگشت پیدا می کند.

اگر روایت مرفوع بود، باید می گفت: «عن علی قال: قال رسول الله فی قوله عزوجل ... !»

یا می گفت: «عن علی فی قوله عزوجل ... قال: قال رسول الله ... !»

اگرعبارت «عن علی رضی الله عنه فی قوله » را در نرم افزارهای حدیث جستجو کنیم، ده ها مورد می آورد که حضرت علی (ع) خودش آیه را تفسیر کرده است!

برای مثال:

«عن علی رضی الله عنه : فی قوله : (والذی جاء بالصدق) ، قال : محمد - صلى الله علیه وسلم - ، (وصدق به) قال : أبو بکر رضی الله عنه .»[9]

لذا اصل بر این است که قال به حضرت علی (ع) باز می گردد مگر اینکه خلافش ثابت شود.

دلیل دوم: ابن ابی حاتم در تفسیرش همین حدیث را با همین سند از طریق استادش علی بن الحسین بن الجنید (متوفای 291 هـ) که خودش او را صدوق ثقة دانسته[10] به این صورت نقل کرده است:

«حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ، ثنا عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، ثنا الْمُطَّلِبُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ السُّدِّیِّ، عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ، عَنْ عَلِیٍّ، "«وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»، قَالَ: الْهَادِ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ ".» [11]

ابن ابی حاتم در ادامه می نویسد: «ابن الجنید گفت: او علی بن ابی طالب (ع) است، و از عبدالله بن عباس در یکی از روایات و از ابو جعفر محمد بن علی (امام باقر(ع)) مانند آن روایت شده است.»[12]

ابن الجنید از پیشوایان اهل سنت است و ذهبی از او به عنوان «الإِمَامُ، الحَافِظُ، الحُجَّةُ» یاد کرده است.[13]

دلیل سوم: صراحتا از حضرت علی (ع) نقل شده که هادی منم و از حضرت رسول (ص) هم نقل شده که هادی، حضرت علی (ع) است. سند این روایات ولو ضعیف باشند، قرینه هستند بر اینکه این روایت، موقوف است.

جلال الدین سیوطی می نویسد:

«عبد الله بن احمد بن حنبل در زوائد مسند احمد ، ابن ابی حاتم در تفسیرش ، طبرانی در المعجم الأوسط، حاکم در مستدرکش با تصحیح، ابن مردویه و ابن عساکر همگی از علی بن ابی طالب علیهما السلام در تفسیر آیه ی 7 رعد نقل کرده اند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله منذر و من هادی هستم. و در لفظ هادی، نقل شده است که مردی از بنی هاشم است؛ یعنی خودش.»^[14]

ابن عساکر در تاریخش این روایت را با سند حسن (طبق حکم برنامه جوامع الکلم) از همان طریق، به این صورت نقل کرده است:

«أَخْبَرَنَا أَبُو الْعِزِّ بْنُ کَادِشٍ، أنا أَبُو الطَّیِّبِ طَاهِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، أنا عَلِیُّ بْنُ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَرْبِیُّ، نا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، نا عُثْمَانُ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ، نا الْمُطَّلِبُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ السُّدِّیِّ، عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ، عَنْ عَلِیٍّ، فِی قَوْلِ اللَّهِ عزوجل: ((إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ))، قَال: "رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم الْمُنْذِرُ وَالْهَادِی عَلِیٌّ ".»^[15]

روایت دوم:

«أَخْبَرَنَا أَبُو عَمْرِو عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ السَّمَّاکِ، ثنا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْحَارِثِیُّ، ثنا حُسَیْنُ بْنُ حَسَنٍ الأَشْقَرُ، ثنا مَنْصُورُ بْنُ أَبِی الأَسْوَدِ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو، عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الأَسَدِیِّ، عَنْ عَلِیٍّ:((إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ)). قَالَ عَلِیٌّ: " رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ الْمُنْذِرُ، وَأَنَا الْهَادِی ". هَذَا حَدِیثٌ صَحِیحُ الإِسْنَادِ، وَلَمْ یُخَرِّجَاهُ.»

این روایت را حاکم در کتاب المستدرک نقل و سندش را تصحیح کرده است.[16]

البته بعضی رجال سندش مختلف فیه هستند؛ اما در متابعات، این اشکال برطرف می شود.[17]

روایت سوم:

طبری در تفسیرش چنین روایت کرده است:

«حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَى الصُّوفِیُّ، قَالَ: ثنا الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ الأَنْصَارِیُّ، قَالَ: ثنا مُعَاذُ بْنُ مُسْلِمٍ بَیَّاعُ الْهَرَوِیِّ، عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: " لَمَّا نَزَلَتْ (( إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ))، وَضَعَ صلی الله علیه وسلم یَدَهُ عَلَى صَدْرِهِ، فَقَالَ: " أَنَا الْمُنْذِرُ، وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ ". وَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَى مَنْکِبِ عَلِیٍّ فَقَالَ: " أَنْتَ الْهَادِی یَا عَلِیُّ، بِکَ یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ بَعْدِی ". وَقَالَ آخَرُونَ: مَعْنَاهُ: لِکُلِّ قَوْمٍ دَاعٍ.»[18]

ابن حجر عسقلانی سند این روایت را حسن دانسته و گفته است:

«مطلب عجیب آن چیزی است که طبری با سند حسن از طریق سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است که گفت: هنگامی که این آیه نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله دستش را بر سینه اش گذاشت و فرمود: من منذر هستم و به سوی علی علیه السلام اشاره کرد و فرمود: تو هادی هستی ؛ به وسیله ی تو هدایت شدگان بعد از من هدایت می شوند. پس اگر این مطلب ثابت شود ، مراد از قوم در این آیه خاص تر از آن چیزی است که قبلا گفته شد؛ یعنی بنی هاشم مثلا. و ابن ابی حاتم، عبد الله بن احمد در زیادات مسند و ابن مردویه از طریق سدی از عبد خیر از علی علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: هادی مردی از بنی هاشم است. بعضی از راویان این روایت گفته اند: مراد از آن، خود علی علیه السلام است.»^[19]

روایت چهارم:

«أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ التَّمِیمِیُّ، أَنَّ أَبَا الْخَیْرِ مُحَمَّدَ بْنَ رَجَاءٍ أَخْبَرَهُمْ، أبنا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، أبنا أَحْمَدُ بْنُ مُوسَى، حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ، ثنا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، ثنا الْحَسَنُ بْنُ عُتَیْبَةَ، ثَنا أَحْمَدُ بْنُ النَّضْرِ، ثنا أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ، عَنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ:(( إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ))، قَالَ: "رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم الْمُنْذِرُ، وَالْهَاد عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ".»

این روایت را ضیاء مقدسی در صحیحش نقل کرده؛[20] اما چند نفر از رجال سندش مجهول الحال هستند. از آنجایی که مقدسی این روایت را در صحیحش نقل کرده و کتاب الاحادیث المختارة، معتبرتر از کتاب المستدرک علی الصحیحین است، بر اساس سخن ذهبی که راوی مجهول الحال را به صرف تصحیح روایتش توسط حاکم، حسن الحدیث می داند،[21] می توان به این راویان مجهول الحال که در نزد ضیاء مقدسی ثقه هستند[22] نیز حسن ظن داشت و لااقل در متابعات، سندش را معتبر دانست.

سیوطی این روایت را به صورت مرفوع از ابن عباس، اینگونه نقل کرده است:

«وأخرج ابن مردویه والضیاء فی المختارة عن ابن عباس - رضی الله عنهما - فی الآیة  قال رسول الله صلى الله علیه وسلم المنذر أنا والهادی علی بن أبی طالب رضی الله عنه .»[23]

روایت پنجم:

سیوطی این روایت را از ابن مردویه از طریق ابو برزه اسلمی اینگونه نقل می کند:

«وأخرج ابن مردویه عن أبی برزة الأسلمی - رضی الله عنه - : سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول (إنما أنت منذر) ووضع یده على صدر نفسه ثم وضعها على صدر علی ویقول : (لکل قوم هاد).» [24]

متاسفانه کتاب ابن مردویه اصفهانی به دست ما نرسیده و از سلسله سند روایت او اطلاعی نداریم؛ اما حاکم حسکانی که ذهبی از او با عناوینی چون: « الْإِمَامُ الْمُحَدِّثُ ، الْبَارِعُ ، الْقَاضِی، الْحَنَفِیُّ ، الْحَاکِمُ»[25] و «الحافظ شیخ متقن ذو عنایة تامة بعلم الحدیث، وکان معمرا عالی الإسناد و ...» یاد کرده،[26] در کتاب شواهد التنزیل، با دو سند از ابو برزه از رسول الله (ص) روایت کرده است که منظور از هادی در این آیه، حضرت علی (ع) است.

سند اول:

«حدثنا الحاکم أبو عبد الله الحافظ إملاءا وقراءة قال: أخبرنی أبو بکر بن أبی دارم الحافظ بالکوفة قال: أخبرنا المنذر بن محمد بن المنذر بن سعید اللخمی من أصل کتابه، قال: حدثنی أبی قال: حدثنی عمی الحسین بن سعید، قال: حدثنی أبی سعید بن أبی الجهم، عن أبان بن تغلب عن نفیع بن الحارث قال: حدثنی أبو برزة الأسلمی قال: سمعت رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم یقول: (* إنما أنت منذر *) ووضع یده على صدر نفسه ثم وضعها على ید علی وقال [ظ]: (* لکل قوم هاد *).

قال الحاکم: تفرد به المنذر بن محمد القابوسی بإسناده وهو من حدیث أبان عجب جدا.»[27]

سند دوم:

«أخبرناه أبو عبد الله الشیرازی [قال] أخبرنا أبو بکر الجرجرائی قال: أخبرنا أبو أحمد البصری قال: حدثنا أحمد بن عباد قال: حدثنا زکریا بن یحیى قال: حدثنا إسماعیل بن صبیح قال: حدثنا أبو الجارود زیاد بن المنذر، عن أبی داود: عن أبی برزة الأسلمی قال: سمعت رسول الله صلى الله علیه وآله یقول: (* إنما أنت منذر *) ثم ضرب یده إلى صدره (* ولکل قوم هاد *) ویشیر إلى علی علیه السلام.»[28]

روایت ششم:

ابو نعیم اصفهانی (متوفای 430 هـ) با سه سند چنین روایت می کند:

حذیفة بن یمان گوید: گفتند: ای رسول خدا، آیا علی (ع) را خلیفه نمی کنی؟ فرمودند: «اگر ولایت علی (ع) را بپذیرید، او را هادی مهدی می یابید که شما را به راه راست هدایت می کند.»

هر چند در این روایت به آیه ی هدایت اشاره ای نشده، اما مؤید مضمون روایات قبلی می باشد.

سند اول:

«حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ، حَدَّثَنَا أَبُو حُصَیْنٍ الْوَادِعِیُّ، حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ، حَدَّثَنَا شَرِیکٌ، عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ، عَنْ أَبِی وَائِلٍ، عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ، قَالَ: قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ، أَلا تَسْتَخْلِفُ عَلِیًّا؟ قَالَ: " إِنْ تُوَلُّوا عَلِیًّا تَجِدُوهُ هَادِیًا مَهْدِیًّا، یَسْلُکُ بِکُمُ الطَّرِیقَ الْمُسْتَقِیمَ ".»

سند دوم:

«حَدَّثَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ، حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ وُهَیْبٍ الْغَزِّیُّ، حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِی السَّرِیِّ، حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ، حَدَّثَنَا النُّعْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ الْجَنَدِیُّ، عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، عَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ، عَنْ حُذَیْفَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم: " إِنْ تَسْتَخْلِفُوا عَلِیًّا، وَمَا أَرَاکُمْ فَاعِلِینَ، تَجِدُوهُ هَادِیًا مَهْدِیًّا، یَحْمِلُکُمْ عَلَى الْمَحَجَّةِ الْبَیْضَاءِ ".»

سند سوم:

«... حَدَّثَنَا نَذِیرُ بْنُ جُنَاحٍ الْقَاضِی، حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ، حَدَّثَنَا أَبِی، حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَرَاسَةَ، عَنِ ابْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ، عَنْ عَلِیٍّ، عَن ِالنَّبِیِّ صلى الله علیه وسلم مِثْلَهُ.»[29]

سند دوم ابو نعیم معتبر است[30] و ابن جزری شافعی نیز آن را نقل کرده و درباره ی سندش گفته است: «حدیث حسن الإسناد، رجاله موثقون.»[31]

البته این روایت با اضافاتی که مشتمل بر مدح ابوبکر و عمر می باشد نیز نقل شده و بزرگان اهل سنت آن را معتبر شمرده اند که به نظر می رسد بعضی از راویان از روی تقیه آن اضافات را به حدیث افزوده اند تا بتوانند روایت مدح امیرالمومنین (ع) را در جامعه ی نواصب بگویند.