^bab

فصل چهارم: بررسی ویژگی های امیرالمومنین g

^_bab^

امام علی g از هر نظر در شروط خلافت سرآمد بودند و دارای ویژگی های منحصـر به فـردی نیز بودند، به طوری که هیچ شکی در برتری ایشان بر دیگران باقی نمی گذارد.

حافظ عبدالله محمد الصدیق غماری در تحقیقش بر کتاب حافظ سخاوی، می گوید:

«قضاوت علی (g)، علمش و شجاعتش از متواترات است و در میان صحابه کسی در این مقامات از ایشان بالاتر نیست.»^[1]

شیخ محمود سعید ممدوح در یکی از کتاب هایش که به موضوع برترین صحابه پرداخته، می نویسد:

«پس ستم شده در حق علی g که برادر و همتای پیامبر n، مولای مومنان، پیشگام ترین آنان در ایمان و نماز، قاضی ترین صحابه، اعلم و شجاع ترین آن ها است.»^[2]  

خلیل بن احمد الفراهیدی (متوفای 170 هـ) که ذهبی از او با عناوینی چون: «الإِمَامُ، صَاحِبُ العَرَبِیَّةِ، وَمُنْشِئُ عِلْمِ العَرُوضِ، البَصْرِیُّ، أَحَدُ الأَعْلاَمِ. وَکَانَ رَأْساً فِی لِسَانِ العَرَبِ، دَیِّناً، وَرِعاً، قَانِعاً، مُتَوَاضِعاً، کَبِیْرَ الشَّأْنِ.» یاد کرده^[3] در جواب سؤال یونس بن حبیب النحوی که از علت همبستگی و رفاقت صحابه با یکدیگر و تنهایی امام علی g  پرسید، گفته است:

«به این دلیل که ایشان جلوترین آن ها از نظر اسلام، برترینشان از نظر شرف، بالا ترین آن ها از نظر علم، چیره ترینشان از نظر حلم و بردباری و بیشترین آن ها از نظر زهد بود و لذا به او حسد بردند و مردم به کسانی که مانند خودشان باشند، راغب ترند.»^[4]

ابن الجزری شافعی که ابن حجر عسقلانی از او به عنوان «الحافظ الإمام المقرئ»[5]و حصنی دمشقی به عنوان «إماما عالما فاضلا مفیدا»^[6] یاد کرده اند، می نویسد:

«به او (حضرت علی g) منتهی می شود جمیع فضائل از انواع علوم، و جمیع محاسن و کرم شمایل از قرآن، حدیث، فقه، قضاوت، تصوف، شجاعت، ولایت، کرم، زهد، ورع، زیبایی خلق و عقل، تقوا و درستی نظر. و به این خاطر است که قلب های سالم بر محبتش جمع شده اند و سرشت های درست بر سلوک طریقتش. پس حُب او نشانه ی سعادت و ایمان شد و بغضش محض شقاوت، نفاق و پستی؛ همانطور که در احادیث صحیح گذشت و با ادله ی صریح، روشن شد.»^[7]

ابو الحسن الآمدی (متوفای 631 هـ) که ذهبی از او با عنوان «العَلاَّمَةُ، فَارِسُ الکَلاَمِ، الحَنْبَلِیُّ، ثُمَّ الشَّافِعِیُّ» یاد کرده^[8]، می نویسد:

«بر کسی پوشیده نیست که علی g  تمامی صفات و مناقب پسندیده را در خود جمع کرده و با وجود برخی از همین صفات، مستحق امامت وخلافت بوده است. او جامع همه کمالات و صفاتی بود که در بین صحابه متفرق بود، به صورتی که اگر گفته شود چه کسی شجاع ترین، عالم ترین، عابدترین، زاهدترین، فصیح ترین، سابق ترین در ایمان، مجاهدترین در رکاب پیامبر n، نزدیکترین شخص به ایشان از نظر نسب و دامادش بود؟ در پاسخ به این سوال، علی g اولین نفر است که نامش برده می شود و او در همه صفات پسندیده بر همه سبقت گرفته بود.»^[9]

ناشی اکبر (شاعر، ادیب و متکلم قرن سوم)^[10] می نویسد:

«بِشر بن معتمر (متوفای 210 هـ که ذهبی از او به عنوان علامه، شیخ معتزله، از بزرگان اصول، اخباری، شاعر و متکلم یاد کرده)^[11] و هم‌اندیشان وی می‌گویند: پس از پیامبرn این علی g بود که افضلیت داشت و پس از او ابوبکر افضل بود...آن ها برای اثبات افضلیت علی g  بعد از پیامبر n به این احتجاج می‌کنند که فضل آدمی در علم و عمل او تبلور می یابد و اگر ما علم و عمل اصحاب رسول خدا n را برابر آنچه اخبار به ما رسانده، ملاک قرار دهیم، علی g را برترین آنان می یابیم. چون وقتی ما می پرسیم: چه کسی در اسلام از همه پیش‌تر است؟ می‌گویند علی g. دسته‌ای می‌گویند ابوبکر و برخی می‌گویند زید و عده‌ای خبّاب را نام می‌برند. نتیجه این اختلاف اقوال آن است که حداقل علی g یکی از اینان است، بی آنکه فعلاً بخواهیم در پیش‌تری وی در اسلام یا متأخر بودنش داوری داشته باشیم. فعلاً به همین مقدار بسنده می کنیم، اگر چه اخباری که وی را پیش‌تر می‌دانند، بیشتر و مشهورترند.

اگر از بزرگ ترین اصحاب پیامبرn از نظر جهاد و کشتن و نیز جان‌ فشان ‌ترین آنان در جنگ بپرسیم، می‌گویند: علی g، زبیر، عمر، ابو دجانه و براء بن مالک؛ اما همگان در اینکه علی g از همۀ دیگران به مراتب برتر است، هم‌رأیند و ما به همین اندازه که علی g لااقل یکی از آنهاست، اکتفا نموده و از چند و چون دیگر صرف ‌نظر می‌کنیم.

هر گاه از داناترین اصحاب سخن به میان آید، با همه دیدگاه های مختلفی که وجود دارد، افرادی چون معاذ بن جبل، عمرو و عبدالله بن مسعود و علی g را نام می برند، جز آنکه همگان گفته اند: علی g پرسیده می‌شد؛ اما نمی ‌پرسید. پس می بینیم که دست‌کم وی یکی از آنان در دانش به شمار است و به اخباری که به برتری ‌اش در این خصوص نظر دارند هم اعتنایی نمی‌کنیم.

هر گاه از زاهدترین اصحاب در دنیا پرسش کنیم، از ابوذر، عمر، سلمان، ابو درداء و علی g یاد می‌کنند؛ اما همگان اتفاق نظر دارند که آن حضرت، به هنگامی که تمام اختیارات عرب و عجم و بیت المال را داشت، هر گاه مالی به او می رسید، بی آنکه خود چیزی از آن بردارد، همه را بین مردم تقسیم می‌کرد و بدون آنکه چیزی را ذخیره کند، بیت المال را جارو می‌کشید و تمیز می‌کرد و می‌گفت: ای زرد! و یا ای سفید! جز مرا بفریب. علی g هرگاه اموال را بین مردم تقسیم می‌کرد، می گفت: هذا جنای و خیاره فیه اذ کل جان یده الی فیه.

بر اساس آنچه آمد، به ‌آسانی می‌توان گفت: علی g لااقل یکی از این برترین ‌هاست و می ‌بینیم که او در یکایک این فضیلت ‌ها با دیگران اشتراک دارد؛ اما هیچ کس با وی در همه این فضایل شریک نیست. پس بر ماست که وی را برتر از همه اصحاب پیامبر n بدانیم.»^[12]

علی بن الحسین المسعودی (متوفای 346 هـ) که تاج الدین سُبکی نام او را در زمره ی علمای شافعی آورده و از وی به عنوان «وکان أخباریا مفتیا علامة» یاد کرده^[13]، در کتاب معروفش «مروج الذهب» می نویسد:

«چیزهایی که اصحاب رسول خدا n به سبب آن استحقاق فضیلت و برتری بر دیگران می یافتند، همانا پیشگامی در ایمان، هجرت، یاری رسول خدا n، نزدیکی خویشاوندی، قناعت، جانفشانی برای ایشان، علم به کتاب و تنزیل، جهاد در راه خدا، ورع، زهد، حکم و داوری، فقه و علم بود و در تمام این مزایا و افتخارات، علی g حداکثر آن را دارا و نصیب فراوانی احراز نموده است و تا آنجا (در برتری، شرف و فضیلت) پیش رفته که به تنهایی و منحصرا به این سخن رسول خدا n هنگامی که میان اصحاب خود برادری ایجاد کرد مفتخر گشته که فرمود: «تو برادر من هستی» در صورتی که برای رسول خدا n کس حریف و همانند نبود.»^[14]

محمد حبیب الله شنقیطی (ت 1363 هـ) از علمای الأزهر مصر^[15] می نویسد:

«احادیثی که در مورد فضل امیرالمومنین g، فضائل مخصوصش، علم، قضاوت، شدت درک و شناختش به دقایق حساب، شجاعت و افضلیتش، ازدواجش با فاطمه زهرا B، احوال مردم در محبت به ایشان، زهدش و ریاضتش، وصایای ایشان و مخصوص بودن به اینکه نسل رسول الله nاز پشت ایشان باقی ماند، و شقی بودن قاتلش بیشتر از آن است که که به شمار آید ... پس می گویم: اما علم ایشان از آن چیزهایی است که در بین صحابه و بعد از آن ها اختلافی نیست که او اعلم صحابه و با دقت نظرترین آن ها در امور سخت و قاضی ترینشان است.»^[16]