علم امیرالمومنین علیه السلام / ششم: تعلّم پیوسته و گوشهای نگه دارنده
ششم: تعلّم پیوسته و گوش های نگه دارنده
امیرالمومنین g همیشه مصاحب حضرت رسول n و تحت تعلیم آن حضرت بودند، به طوری که همیشه می فرمودند:
«هر زمان که از رسول خدا n سؤال می کردم، به من تعلیم می داد و هر زمان که سکوت می کردم، آن حضرت خود شروع می کردند به تعلیم دادن به من.»[1]
این روایت را حاکم نقل و تصحیح کرده و ذهبی نیز با نظر او موافقت کرده است[2]؛ ضیاء مقدسی در صحیحش آورده و محقق کتابش، عبد الملک بن دهیش، سندش را تصحیح کرده[3]؛ احمد بن حنبل نیز نقل کرده و محقق کتابش، وصی الله بن محمد عباس سندش را صحیح دانسته است[4] و نیز ترمذی نقل و تحسین کرده و اضافه کرده است که در این باب از جابر، زید بن اسلم، ابوهریره و ام سلمه نیز روایاتی نقل شده است.[5]
و از طرف دیگر، هر چه که می آموختند کاملاً درمی یافتند و فراموش نمی کردند و بر این مطلب، قرآن در آیه ی: Pوَتَعِیهَا أُذُنٌ وَاعِیةٌ = و گوش‌هاى فرا گیرنده آن را نگاه داردO[6] گواهی داده است.
شاه ولی الله دهلوی در توصیف امیرالمومنین g می نویسد:
«و در باب حفظ سنت دعا فرمود که بار خدایا اُذُن او را اذن واعیه گردان.»[7]
محمد حبیب الله شنقیطی نیز در این خصوص می نویسد:
«[حضرت علی g] هر چه را که می شنیدند [در خاطر] نگه می داشتند، تا جایی که به صاحب گوشهای نگهدارنده ملقّب شد.»[8]
نزول این آیه در حق امیرالمومنین g در کتب اهل سنت از 6 نفر از صحابه و در مجموع با 14 سند نقل شده است که در ادامه می آوریم.
1. بریده اسلمی
سند اول:
«از بریده روایت شده است که گفت: رسول خدا n آیه ی Pو گوش های فرا گیرنده آن را نگاه داردO را تلاوت نمود و سپس فرمود: از خدا خواستم که آن را گوش های تو قرار دهد [ای علی].
علی g گوید: بعد از آن چیزی را فراموش نکردم.»[9]
این روایت را ابن ابی حاتم در تفسیرش نقل کرده[10] و نیز ابن عساکر در تاریخش آورده و برنامه ی جوامع الکلم حکم به حسن بودن سندش داده است.[11]
سند دوم:
«از بریده روایت شده است که می گفت: از رسول خدا n شنیدم که به علی g فرمود: خداوند به من امر کرده تا تو را به خود نزدیک کنم و دور نگردانم و تو را بیاموزم و تو یاد بگیری و بر خدا واجب است که تو یاد بگیری (یعنی به تو، توفیق عطاء کند تا حفظ کنی)؛ پس آیه ی Pو گوش های فراگیرنده آن را نگاه داردO نازل شد.»[12]
این روایت را طبری[13] و واحدی[14] در تفاسیرشان نقل کرده اند و تنها یکی از رجال سندش مجهول الحال است که در متابعات و شواهد، این اشکال برطرف می شود.[15]
سند سوم: روایت طبری در تفسیرش.[16]
2. امیرالمومنین g
با پنج سند این شأن نزول، از خود امیرالمومنین g نقل شده است:
سند اول: روایت ابو نعیم اصفهانی از طریق امام صادق g از پدرانشان.[17]
سند دوم: روایت ابونعیم اصفهانی در کتاب معرفة الصحابة.[18]
سند سوم: روایت ابن المغازلی.[19]
سند چهارم: روایت حاکم حسکانی.[20]
سند پنجم: روایت حاکم حسکانی.[21]
به گفته ی سیوطی و متقی هندی، این روایت را ضیاء مقدسی حنبلی نیز در کتاب صحیحش الاحادیث المختاره آورده است.[22]
3. جابر بن عبد الله
سند اول: روایت ابوبکر آجری.[23]
سند دوم: روایت حاکم حسکانی.[24]
4. عبد الله بن عباس
سند اول: روایت حاکم حسکانی.[25]
سند دوم: روایت حاکم حسکانی.[26]
5. انس بن مالک: روایت حاکم حسکانی.[27]
6. عبد الله بن جعفر بن ابی طالب: روایت ابوبکر بزار (متوفای 292 هـ).[28]
اهمیت این موضوع هنگامی روشن می شود که بدانیم، عُمَر بسیار بد حافظه و کند ذهن بوده است.[29]
[[1]] کنت إذا سألت رسول اللهn أعطانی وإذا سکت ابتدأنی
[[2]] المستدرک على الصحیحین، ج 3 ص 135 ح 4630
[[3]] الأحادیث المختارة، ج 2 ص 235 ح 614 قال عبد الملک بن عبد الله بن دهیش: إسناده صحیح
[[4]] فضائل الصحابة، ص 802-803 ح 1099 قال وصی الله بن محمد عباس: إسناده صحیح
[[5]] سنن الترمذی، ج 5 ص 640 ح 3729 قال أبو عیسى هذا حدیث حسن غریب من هذا الوجه وفی الباب عن جابر وزید بن أسلم وأبی هریرة وأم سلمة
[[6]] الحاقه:12
[[7]] إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء، ج 4 ص 400
[[8]] کفایة الطالب لمناقب علی بن أبی طالب، ص 158 وکان واعیاً لکل ما یسمعه، حتی لقب بذی الأذن الواعیة
[[9]] أخبرنا أبو المظفر بن القشیری وأبو القاسم الشحامی قالا أنا أبو سعد الأدیب أنا محمد بن بشر بن العباس نا أبو لبید محمد بن إدریس نا سوید بن سعید نا الولید بن مسلم عن علی بن حوشب الفزاری أنه سمع مکحولا یحدث عن بریدة قال تلا رسول الله هذه الآیة ( وتعیها أذن واعیة ) فقال النبیn سألت الله أن یجعلها أذنک ح قال علی فما نسیت شیئا بعد ذلک
[[10]] تفسیر ابن أبی حاتم، ج 10 ص 3369-3370 ح 18962
[[11]] تاریخ مدینة دمشق، ج 41 ص 455 (ح 43431) حکم برنامه ی جوامع الکلم: إسناده حسن رجاله ثقات عدا زاهر بن طاهر الشحامی وهو صدوق حسن الحدیث ، وسوید بن سعید الهروی وهو صدوق یخطئ کثیرا.
- احمد شاکر سند روایت سوید بن سعید را تصحیح کرده ( المسند للإمام أحمد، ج 1 ص 361 ح 456 ) و در جای دیگر نیز به توثیق او پرداخته است. المسند للإمام أحمد، ج 1 ص 369 رقم 477 وشیخه سوید بن سعید: وثقه الإمام أحمد والعجلی وغیرهما، وقال البغوی: (کان من الحفاظ، وکان أحمد ینتقی علیه لولدیه فیسمعان منه). وتکلم فیه بعضهم، والراجح ما قلنا. لأن أحمد لم یکن یأذن لابنه عبد الله أن یسمع إلا من الثقات، مات سوید سنة 240 عن 100 سنة.
[[12]] حَدَّثَنَا أَبُو بَکرٍ التَّمِیمِی، أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بن جعفر، أخبرنا الْوَلِیدُ بن أبان، أخبرنا العباس الدوری، أخبرنا بِشْرُ بن آدم، أخبرنا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیرِ قَالَ: سَمِعْتُ صَالِحَ بْنَ هَیثَمٍ یقُولُ: سَمِعْتُ بُرَیدَةَ یقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِعَلِی: "إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أُدْنِیک وَلَا أُقْصِیک، وَأَنْ أُعَلِّمَک وَتَعِی وَحَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ تَعِی"، فَنَزَلَتْ: {وَتَعِیهَا أُذُنٌ وَاعِیةٌ}
[[13]] تفسیر الطبری، ج 29 ص 56
[[14]] اسباب النزول للواحدی، ص 444 (ح 370)
[[15]] حکم برنامه جوامع الکلم: إسناده ضعیف ویحسن إذا توبع ، رجاله ثقات وصدوقیین عدا عبد الله بن رستم (صالح بن میثم) وهو مجهول الحال
[[16]] تفسیر الطبری، ج 29 ص 56 حدثنی محمد بن خلف قال ثنا الحسن بن حماد قال ثنا إسماعیل بن إبراهیم أبو یحیى التیمی عن فضیل بن عبد الله عن أبی داود عن بریدة الأسلمی قال سمعت رسول الله یقول لعلی إن الله أمرنی أن أعلمک وأن أدنیک ولا أجفوک ولا أقصیک ثم ذکر مثله
[[17]] حلیة الأولیاء، ج 1 ص 67 حدثنا محمد بن عمر بن سلم حدثنی أبو محمد القاسم بن محمد بن جعفر بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی بن أبی طالب حدثنی أبی عن أبیه جعفر عن أبیه محمد بن عبدالله عن أبیه محمد عن أبیه عمر عن أبیه علی قال قال رسول اللهn یا علی إن الله أمرنی أن أدنیک وأعلمک لتعی وأنزلت هذه الآیة Pوتعیها أذن واعیةO فأنت أذن واعیة لعلمی
[[18]] معرفة الصحابة، ج 1 ص 88 ح 345 حدثنا أبو الحسن علی بن أحمد بن محمد المقدسی ثنا إسحاق بن إبراهیم الغزی القاضی ثنا أبو عمیر ثنا الولید بن مسلم عن علی بن حوشب عن مکحول عن علی فی قوله : Pوتعیها أذن واعیة O [ الحاقة : 12] قال علی: قال النبی: دعوت الله أن یجعلها أذنک یا علی
[[19]] مناقب علی لابن المغازلی، ص 384 ح 363 أخبرنا أبو الحسن علی بن عبید الله بن القصاب، حدثنا أبو بکر محمد بن أحمد بن محمد المفید، حدثنا الأشج قال: سمعت علی بن أبی طالب یقول: لما نزلت: Pوتعیها أذنٌ واعیةٌO، قال لی النبی n: ((سألت الله أن یجعلها أذنک یا علی))
[[20]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی، ج 2 ص 276-277 ح 1014 وأخبرنا أبو بکر الحارثی أخبرنا أبو الشیخ حدثنا علی بن سراج المصری حدثنا علی بن سهل الرملی حدثنا الولید بن مسلم عن علی بن حوشب عن مکحول، عن علی قال: لما نزلت:Pوتعیها أذن واعیةO قال لی رسول الله n: سألت الله تعالى أن یجعلها أذنک ففعل
[[21]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی، ج 2 ص 279 ح 1018 وأخبرنا الحاکم الوالد، عن أبی حفص (قال:) حدثنا ابن عقدة، أخبرنا أحمد بن الحسن حدثنا أبی حدثنا حصین، عن مسکین السمان، عن محمد بن عبد الله عن آبائه عن علی قال: (لما نزلت قوله تعالى Pوتعیها أذن واعیةO قال رسول الله n : سألت الله أن یجعلها أذنک یا علی. قال علی: فما نسیت شیئا سمعته بعد
[[22]] سیوطی در کتاب جامع الاحادیث و متقی هندی در کتابش کنز العمال به این مطلب اشاره کرده اند:
«عن علی رضی الله عنه فی قوله عز وجل : ( وتعیها أذن واعیة ) قال : قال لی رسول الله : سألت الله أن یجعلها أذنک یا علی فما سمعت من رسول الله شیئا فنسیته . ( ض وابن مردویه وأبو نعیم فی المعرفة ) »
جامع الأحادیث، ج 16 ص 275 ح 7935
«عن علی فی قوله : ( وتعیها أذن واعیة ) قال : قال لی رسول الله : سألت الله أن یجعلها أذنک یا علی فما سمعت من رسول اللهشیئا فنسیته . ض وابن مردویه وأبو نعیم فی المعرفة »
کنز العمال، ج 13 ص 77 ح 36526
رمز «ض» یعنی ضیاء مقدسی و روایتش در کتاب صحیحش الأحادیث المختارة :
« ورمزت للبخاری ( خ ) ولمسلم ( م ) ولابن حبان ( حب ) وللحاکم فی المستدرک ( ک ) وللضیاء المقدسی فی المختارة (ض). وجمیع مافی هذه الکتب الخمسة صحیح .» کنز العمال، ج 1 ص 18 و جامع الأحادیث، ج 1 ص 2
[[23]] الشریعة، ج 4 ص 2094 ح 1586 وحدثنا أبو بکر بن أبی داود ، قال : حدثنا عباد بن یعقوب قال : حدثنا علی بن هاشم، عن محمد بن عبید بن أبی رافع ، عن عبد الرحمن ابن عبد الله الجرمی ، عن أبیه ، عن جابر بن عبد الله قال : قال رسول الله لعلی رضی الله عنه : یا علی إن الله عز وجل أمرنی أن أدنیک ولا أقصیک ، وأن أعلمک ولا أجفوک ، حق علی أن أطیع الله عز وجل فیک ، وحق علیک أن تعی عنی
[[24]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی، ج 2 ص 280 ح 1019 أخبرناه أبو عبد الله الشیرازی أخبرنا أبو بکر الجرجرائی حدثنا أبو أحمد البصری قال: حدثنا محمد بن زکریا حدثنا العباس بن بکار حدثنا عباد بن کثیر، عن أبی الزبیر عن جابر قال: نزلت على النبی n هذه الآیة: Pوتعیها أذن واعیةO فسأله أن یجعلها أذن علی ففعل
[[25]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی، ج 2 ص 283 ح 1026 أخبرناه الحاکم أبو عبد الله الحافظ قراءة وإملاءا سنة (ثلاث مائة و) اثنتین وثمانین أخبرنا أبو علی الحسین بن محمد الصغانی بمرو حدثنا أبو رجاء محمد بن حمدویه السنجی حدثنا العلاء بن مسلمة حدثنی أبو سالم البغدادی حدثنا أبو قتادة الحرانی عبد الله بن واقد عن جعفر بن برقان، عن میمون بن مهران عن ابن عباس عن النبی n قال: لما نزلت Pوتعیها أذن واعیةO قال النبی n: سألت ربی أن یجعلها أذن علی. (و) قال علی: ما سمعت من رسول الله شیئا إلا حفظته ووعیته ولم أنسه
[[26]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی، ج 2 ص 283-284 ح 1027 أخبرنا عقیل بن الحسین; قال: أخبرنا علی بن الحسین حدثنا محمد بن عبید الله حدثنا الحسن بن محمد بن عثمان بالبصرة حدثنا یعقوب بن سفیان حدثنا الفضل بن دکین حدثنا سفیان، عن الأعمش، عن مسلم البطین، عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: قال رسول الله n لعلی بن أبی طالب: یا علی إن الله / أ / أمرنی أن أدنیک ولا أقصیک، وأن أحبک وأحب من یحبک، وأن أعلمک وتعی وحق على الله أن تعی فأنزل الله Pوتعیها أذن واعیةO فقال رسول الله n: سألت ربی أن یجعلها أذنک یا علی. قال علی: فمنذ نزلت هذه الآیة; ما سمعت أذنای شیئا من الخیر والعلم والقرآن إلا وعیته وحفظته
[[27]] شواهد التنزیل للحاکم الحسکانی، ج 2 ص 284 ح 1028 حدثونا عن أبی بکر السبیعی (قال:) أخبرنا علی بن سراج المصری قال: حدثنی إبراهیم بن محمد الیمانی حدثنا عبد الرزاق، عن سعید بن بشیر عن قتادة عن أنس فی قوله: Pوتعیها أذن واعیةO قال: قال رسول الله n سألت الله أن یجعلها أذنک یا علی
[[28]] مسند البزار، ج 6 ص 211 ح 2252 حدثنا نجیح بن ابراهیم الکوفی قال نا ضرار بن صرد قال نا محمد بن إسماعیل بن أبی فدیک قال نا عبد الرحمن بن أبی ملیکة عن إسماعیل بن عبد الله بن جعفر عن أبیه أن رسول الله قال لعلی رضی الله عنه إن الله تبارک وتعالى أمرنی أن أدنیک ولا أقصیک وأن أعلمک ولا أجفوک
[[29]] رجوع شود به مبحث علم عمر در کتاب خلفا از نگاهی دیگر.
